Alþýðublaðið - 30.12.1987, Blaðsíða 13

Mióvikudagur 30. desember 1987
13
UMRÆÐA
Helgi Skúli Kjartansson ■H
skrifar
FRÉTTAUPPHLAUP ÚTVARPSINS
OG ÆRA STEFÁNS JÓHANNS
„Hugsjón
Stefáns
Jóhanns var
fyrst og
síðast
baráttan gegn
kommúnism-
anum: Það er
úrelt hugsjón
að því leyti
sem íslenskur
kommúnismi
er sjálfur
úreltur....
...Við getum
hneykslast á
tíðarandanum
sem t.a.m.
Atómstöðin
lýsir og er um
leið hluti af “
segir Helgi
Skúli Kjart-
ansson m.a. í
umræðugrein
sinni um
Fréttaupp-
hlaup
útvarpsins og
œru Stefáns
Jóhanns.
Fréttastofu hljóðvarps uróu á mis-
tök fyrr í vetur, þegar flutt var frétt um
tengsl Stefáns Jóhanns Stefánssonar,
þá forsætisráðherra íslands, við
bandarisku leyniþjónustuna, sem ekki
reyndist á gildum rökum reist. Þetta
er löngu búið að leiðrétta og biðjast
afsökunar á því; samt eru viss atriði
málsins sem freista min til eftirþanka.
Hörö viöbrögö
Viöbrögó viö fréttinni voru strax
einkennilega hörö. Þau skiptust aö
sjálfsögðu í tvö hprn: með og móti
Stefáni Jóhanni. Á móti voru Þjóövilja-
menn, innan þings og utan. Þeir trúðu
fréttinni og geröu sem mest úr henni
til aö geta hneykslast á blöskranlegu
framferði Stefáns Jóhanns. Verjendur
hans, bæöi alþýðuflokksmenn og aðr-
ir, tortryggðu fréttina og gerðu sem
mest úr blöskranlegu framferói frétta-
stofunnar aö kasta henni fram rann-
sóknarlaust. Hneykslun þeirra beind-
ist aö því, hvílíkt tilræði viö æru látins
manns heföi falist i fréttinni, þannig
að óverjandi hafi veriö að flytja hana
að lítt rannsökuöu máli.
Báðir aðilar deilunnar viröast sam-
mála um eitt aðalatriöi: að þaö hefði
veriö stórkostlega rangt af Stefáni
Jóhanni aö hafa reglulegt samband
viö bandartskan leyniþjónustumann ef
rétt reyndist. Einnig í Alþýðublaðinu
kom fram þaö sjónarmið að fréttin
kynni aö vera meira eða minna rétt, en
Stefán hefði samt, miðað við sínar aö-
stæður, breytt eðlilega eða verjanlega;
fréttin væri engin stórfrétt. Nei, við-
brögöin voru svona hörö á báöa bóga
af því aö deiluaðilar voru svo hjartan-
lega sammála um aö Stefán Jóhann
væri í fréttinni borinn sökum um al-
deilis óhæfilegt framferöi.
I
Óhæfa?
Víst er þaö deginum Ijósara að
núna teldist það fullkomin óhæfa, ef
upp kæmist aö Þorsteinn Pálsson
(eöa annar íslenskur leiðtogi) stæði í
trúnaöarsambandi viö bandaríska út-
sendara um viðkvæmustu innanlands-
mál. En heföi sama mat tvímælalaust
gilt fyrir 40 árum? Mér fannst, satt aö
segja, nokkuð glæfralegt af verjend-
um Stefáns Jóhanns Stefánssonar aö
ganga út frá því svona afdráttarlaust.
Ekki aðeins glæfralegt vegna þess, að
gögn norska sagnfræöingsins kynnu
þrátt fyrir allt aö koma í leitirnar og
sagan að reynast sönn. Heldur um-
fram allt glæfralegt vegna þess, að þá
ættum við líka að fordæma svo margt
sem við vitum að er satt.
Þaö er nefnilega löngu oröiö opin-
bert, einkum.af bandarískum skjölum,
aö leiðtogar íslands af kynslóð
Stefáns Jóhanns höföu bandarísk yfir-
völd nánar meö I ráöum um íslensk
málefni en nú þætti hæfa. Þetta hefur
best og varlegast verið sýnt í rann-
sóknum Þórs prófessors Whitehead,
en einnig komiö fram miklu vlðar. Sé
okkur annt um æru Stefáns Jóhanns,
og um leið manna á borð vió Vilhjálm
Þór, Bjarna Benediktsson eða Eystein
Jónsson, veröum viö aö skilja aö
timarnir hafa breyst. Hafa, sem betur
fer, breyst töluvert frá þvi kalda stríðiö
skipti íslendingum í öndverðar fylk-
ingar, sem lögöu gjörólíkt mat á rétt
og rangt í alþjóðamálum og voru hvor
um sig miklu nákomnari erlendum
samherjum en innlendum andstæö-
ingum. Nú er allur ágreiningur vægari,
samstöðukenndin ríkari í íslenskum
stjórnmálum, og að sama skapi óeðli-
legra að eiga undirmál viö erlend völd
um íslensk úrlausnarefni.
„Aö skilja allt er að afsaka allt,“ seg-
ir franskt máltæki. En þaö er ofsagt.
Viö eigum ekki endilega aö afsaka all-
ar öfgar kaldastríösáranna í íslenskum
stjórnmálum: hatrið og róginn, bæöi
frá hægri og vinstri; fylgispektina við
erlenda samherja, bæöi í austri og
vestri. En við eigum að skilja menn
liðins tíma á forsendum síns tíma. Við
getum hneykslast á tíðarandanum —
tíöarandanum sem t. a. m. Atómstöðin
lýsir og er um leið hluti af. Og viö get-
um kosió aö fordæma flokka, leiötoga
eöa einstakar ákvaröanir, ef viö gerum
þaö út frá skilningi á aðstæðum,
alveg eins og viö fordæmum stundum
þaö sem er aö gerast i pólitíkinni í
kringum okkur. En það má ekki for-
dæma menn fortíðarinnar viðstöðu-
laust fyrir allt þaö sem þeir geröu
ööru vísi en nú þætti gott.
Ósennileg frétt?
í einhverjum fréttatíma heyröi ég til
kvaddan sérfræðing, sagnfræðinginn
Þorleif Friöriksson sem einmitt þá
dagana var aö gefa út rannsóknarrit
sem að verulegu leyti fjallar um for-
mannsskeiö Stefáns Jóhanns í Al-
þýðuflokknum. Bókin (Gullna flugan)
ber aö vísu meö sér aö Þorleifur hefur
ekkert dálæti á Stefáni Jóhanni, en þó
má hann teljast eðlilega valinn sem
sérfræöilegt vitni fréttastofunnar. Og
hann kvað fréttina ekki koma sér á
óvart. Auðvitað ekki. Ekki aöeins
vegna þess aó hann haföi lítiö álit á
Stefáni, heldur af því aö hann hafði til-
finningu fyrir tímabilinu; hann vissi að
samband íslensks forsætisráöherra
viö amerískan spíón heföi þá engan
veginn verið sams konar fyrirbæri og
það væri nú. Kannski ekki sennilegt
eöa eðlilegt, en vel innan marka hins
mögulega.
Núnú, gögnin fundust ekki; Þorleif-
ur reyndist óheppinn í mati sínu á
fréttinni, alveg eins og öll línan, allt
frá fréttaritaranum (og kratanum) Jóni
Einari í Osló og gegnum fréttamenn-
ina hér heima. Tekiö haföi verið mark
á einni heimild, óstuddri, og hún
reyndist veik; þetta voru auðvitað mis-
tök, enda leiðrétt þegar upp komu.
Mistök fréttastofunnar voru samt
ekki eins hrapaleg eöa fordæmanleg
og mörgum hefur sýnst. Fréttin var
ekki svo fáránleg — miðaö viö að-
stæður fyrir 40 árum — aö vantreysta
þyrfti heimildarmanninum; hún stakk
ekki svo í stúf viö aðrar upplýsingar úr
bandarískum skjölum tímabilsins að
það vekti sérstaka tortryggni; og hún
hjó í rauninni ekki svo nærri æru
Stefáns Jóhanns aö kalla þess vegna
á miklu strangara heimildamat en
tiðkast í fréttaflutningi.
Hins vegar mátti fréttastofunni
kannski vera Ijóst, að frétt af þessu
tæi yrði tiletni til ýktra viðbragða,
bæöi frá hægri og vinstri, og þaö
heföi átt aö vera tilefni sérstakrar var-
úöar.
Að dæma fortíðina
Dómar yfir mönnum og málefnum
fortíóarinnar veröa aldrei sanngjarnir
nema þeir séu felldir út frá sögulegri
yfirsýn og skilningi á hverju timabili.
Okkur hefur t. d. veriö tamt aö túlka
íslandssöguna mikiö út frá sjálfstæö-
isbaráttunni og gera vaxandi eða
þverrandi sjálfstæöi þjóðarinnar aö
rauðum þræði hvers tímabils. Og þá
er hlutur einstakra söguhetja metinn í
þvi Ijósi: Snorri Sturluson verður um-
deildanlegur, Gissur jarl slæmur, Guö-
mundur góði óheppilegur, Jón Arason
góöur, o. s. frv. Slíkt mat er réttmætt
innan sinna marka, en sanngjarnt
verður þaó ekki fyrr en viö gerum okk-
ur Ijóst, aö þessir kaþólsku karlar
þekktu hvorki né skildu mat 19. og 20.
aldar á þjóölegu sjálfstæði. Þeir liföu
í öörum heimi, viö önnur gildi, og sið-
ferðislegt mat á þeim sem einstakl-
ingum veröur að taka miö af því.
Tökum annað dæmi, miklu nær
samtímanum. Forsetaembættið is-
lenska er ekki gamalt og forsetar ekki
orönir nema fjórir frá upphafi. Samt
hefur embættið breyst mikið. Sveinn
Björnsson var (sem ríkisstjóri og síóar
forseti) tiltölulega virkur í stjórnmál-
um, einkum utanríkismálum; Ásgeir
Ásgeirsson geröi embættiö „ópólitísk-
ara“, einkum siöustu ár sin; og síðan
hafa Kristján og Vigdís fært embættið
sem allra mest ut af vettvangi stjórn-
mála. Et Vigdís færi nú skyndilega aö
beita embættinu á sama hátt og
Sveinn gerði á stríðsárunum, þá væri
þaö fyrir neðan allar hellur; hún var
ekki kosin til þess.
Mat á störfum Sveins jálfs er allt
annaö mál. Hann er ekki endilega haf-
inn yfir gagnrýni. En hann gegndi em-
bætti sem honum haföi sjálfum verió
trúaö fyrir aö móta, og þaö varðar vita-
skuld ekki embættisheiður hans þótt
embættið hafi siðar þróast á annan
veg.
Sama um Stefán Jóhann. Hann var
umdeildur á sinum tíma, bæði innan
flokks síns og utan. Hugsjón hans var
fyrst og síðast baráttan gegn
kommúnismanum. Þaö er núna úrelt
hugsjón aö því leyti sem íslenskur
kommúnismi er sjálfur úreltur. Starfs-
saga Stefáns Jóhanns hefur aö sumu
leyti jafnframandlegan blæ og Atóm-
stöð Laxness. Og þar gildir þaö sama
um ráðherrann og skáldiö: við dæm-
um hvorugan án þess að íhuga úr
hvaóa tíma verk þeirra eru sprottin.
Ein frétt hefur reynst úr lausu lofti
gripin, en sú niðurstaöa breytir því
ekki að tími kalda stríðsins í íslensk-
um stjórnmálum er okkur framandi og
annarlegur; menn þess tima verður að
skilja á forsendum síns tíma.