Tíminn - 26.07.1968, Qupperneq 13

FÖSTUDAGUR 26. júlí 1968.
TIMINN
13
Jónas Jónsson frá Hriflu
Framhald af bls. 9
þessu leyti að vera listasmíð. —
John Ruskins skólinn átti að
mennta og þ»».<ka verðandi for-
ingja brezku verkamannahreyfing-
arinnar. Skólinn skyldi gera þeim
Ijóst hvaða vandi og verjcefni biðu
þeirra í brezku þjóðfélagi, hvaða
kröfur væru til þeirra gerðar sem
einstaklinga og forystumanna. —
Síðast en ekki sízt kynnti skólinn
frjálslyndar og róttækar kenning-
ar um samfélagið, "hlut og hlutverk
hinna vinnandi manna. — Jónas
Jónsson gleymdí aldrei foringja-
skóla verkalýðsins í Oxford. Skól-
inn hafði algera sérstöðu í fræðslu
kerfi Bretlands. Margt í túlkun
Jónasar á sérstöðu Samvinnuskól-
ans skýrist, þegar hin óvenjulega
reynsla og kynning stofnenda hans
af verkalýðsskólanum brezka er
höfð í huga. En hið sama á raunar
við um mörg atriði í stjórnmála-
skoðunum Jónasar og afskipti hans
af verkalýðssamtökunum á íslandi
og samstarf við foringja þeirra.
Til Frakklands má rekja þriðja
þáttinn, sem skýrir sérstöðu Sam-
vinnuskólans. Jónas leggur leið
sína til Parísar og er enn sem
fyrr fundvís á nýmyndanir í félags
og menntamálum. Hinn franski
þáttur er ef til vill sérstæðastur.
Til þess liggja tvær ástæður. Sú
er hin fyrri ástæða, að fyrirmynd-
ir eru ekki sóttar til ákveðinnar
skólastofnunar í venjulegri merk-
ingu þess hugtaks eins og telja
má að gert hafi verið í Askov og
Oxford. Síðari ástæðan er að ætla
má að Jónas Jónsson hafi að ýmsu
leyti orðið fyrir mestri og óvænt-
astri mótun á Frakklandi í París-
ardvölinni, sem þó var ekki löng.
Er jafnvel ástæða til að ætla, að
furðu margt í lífsskoðunum hans,
samfélagshugmyndum og sam-
vinnusjónarmiðum hafi verið
franskt. — Slíkar fullyrðingar orka
alltaf tvímælis. Hitt er líklegt, að
Jónasi Jónssyni hafi á þessari dvöl
orðið ljósir yfirburðir Frakka í
fræðum þjóðfélagsins, en Auguste
Comte og Emile Durkheim lögðu
að vissu leyti grundvöllinn að þeim
fræðum og voru báðir franskir. —
Nýmyndun sú í félags- og mennta-
málum, sem telja má líklegt að
Jónas Jónsson hafi fengið hugboð
um í Frakklandsdvölinni, er hinn
svokallaði „Nimes-skóli“. Heiti
þetta var notað um þrjá menn,
sem ákveðið höfðu að koma sam-
an til að ræða um þjóðfélagið,
gera sér grein fyrir ágöllum þess,
en leita jafnframt að leiðum til
að bæta úr ágöllunum. — Umræðu
fundirnir báru furðulegan árangur.
Það voru þessir þrír menn, sem
’ lögðu grundvöllinn að samvinnu-
samtökum Frakklands, og meira
til. Þeir sköpuðu sjálfum sér skil-
yrði til sjálfsnáms, áframhaldandi
menntunar í fræðum samfélagsins.
— Vafalaust' verður einhvern tíma
gerður ítarlegur samanburður á
„Nimes-skólanum“ svokallaða í
Frakklandi og þeim hópi áhuga-
manna um samvinnu og félagsmál
á fslandi, sem ýmist var kallaður
Tímaklíka eða Tímamenn. Jónas
Jónsson var sem kunnugt er einn
af áhrifaríkustu þátttakendum
þeirra samtaka. Víst er, að áhrif
Tímamanna urðu sízt minni á Is-
landi en „Nimes skólans" á Frakk
landi og gætti á sömu sviðum. Sam
anburðurinn er freistandi, því að
Hk atriði eru mörg. — Ekki er
síður athyglisvert að bera starfs-
hætti „Nimes skólans" saman við
áform Jónasar að vekja nemendur
Samvinnuskólans til áframhaldandi
sjálfsnáms eftir að þeir voru braut
skráðir úr skólanum. í þessu sam
J»andi mætti sérstaklega minna á
ummæli Jónasar sem eftir honum
eru höfð í Samvinnunni í tilefni
sextíu ára afmælis Sambands ís-
lenzkra samvinnufélaga árið 1962.
Jónas ræðir þar um brýnustu verk
efni Samvinnuskólans, sem þá
hafði verið fluttur að Bifröst.
Hann telur „einna brýnast að koma
þar upp vönduðu og miklu félags-
málabókasafni, erlendu og inn-
lendu, þar sem unnt er að bæta
við hið nauðsynlega skyldunám
skólans frjálsu sjálfsnámi í sam-
vinnufræðum með svipuðum hætti
og áður fyrr, þó að við miklu betri
skilyrði verði". — Þó er þetta ekki
nóg og Jónas heldur áfram: „í
menntamiðstöð samvinnumanna að
Bifröst gæti einnig farið fram þýð-
ingarmikið og sjálfstætt og frjálst
rannsóknar og vísindastarf í félags-
málum . . . Þannig gæti farið fram
í Bifröst að nokkru eða öllu leyti
sjálfsnám og vísindaiðkun með
sama hætti og trjálst háskóíanám
í æðri menntun“. Þessi ummæli
verða skiljanlegri þegar haft er í
huga, að „Nimes skólinn" franski
náði þeim óvenjulega árangri að
koma því til leiðar að sköpuð var
námsaðstaða í samvinnufræðum á
háskólastigi.
Jónas Jónsson frá Hriflu var ekki
sú manngerð, að hann stældi og
staðfærði. Hann^ skorti ekki hug-
kvæmni. Fáir íslendingar munu
hafa verið hugmyndaríkari og
frjórri í hugsun. — En styrkur
hans var sem allra mikilla hugs-
uða að skynja stefnur og strauma
samtíðarinnar. Hann var óvenju-
lega fundvís á lífrænlegan gróður
og hafði þrek og þor að búa hon-
um vaxtarskilyrði. Hvar sem Jónas
Jónsson fór, var hann hinn ger-
huguli skoðandi. Ekkert fór fram
hjá honum sem gildi hafði fyrir
skilning og skoðun. — En um leið
var Jónas listamaðurinn, sem felldi
saman ólíka þætti og skapaði sitt
eigið verk sjálfstætt og sérstætt.
Þegar til þess kom að vinna úr
efniviðnum, voru það íslenzk við-
horf og íslenzkar aðstæður, sem |
úrslitum réðu. — Svo var og umj
skólahugmyndirnar mörgu, sem I
voru kveikjan í draumum hans um|
Samvinnuskólann og eggjunin í dáð
um hans að skapa með þeim skóla
sérstætt afbrigði menntastofnunar.
Þriggja erlendra fyrirmynda hefur
verið getið. En Samvinnuskólinn
í mótun Jónasar var rammíslenzk-
ur. Hinar erlendu fyrirmyndir urðu
fyrst og fremst í vitund Jónasar
til að bregða birtu yfir islenzk
fyrirbæri og íslenzkar skoðanir.
Að gera Samvinnuskólann að sér-
íslenzku fyrirbæri var fjórði þátt-
urinn í mótunarsögu skólans. Mun
þeirri sögu gerð örstutt skil.
Jónas Jónsson leit ævinlega á
skólastofnun sem stórt heimili.
Kennarar og nemendur voru að
hans áliti fjölskylda. Hann taldi
áriðandi að glata ekki þeim forna
arfi frá sveitaheimilunum íslenzku.
Baðstofan hafði í sannleika verið
kennslustofa jafnframt. Á þetta
sama hafði Grundtvig lagt áherzlu.
Þannig vildi Jónas gera skóla sam-
vinnumanna úr garði. Hann gerði
það líka á eftirminnilegan hátt,
þar sem skólinn var jafnframt
heimili hans og nemendur skólans
fremur heimilismenn en gestir i
einkaíbúð hans og hinnar mikil-
hæfu konu hans, frú Guðrúnar
Stefánsdóttur.
Annað sérkenni íslenzkrar erfð-
ar, sem miklu máli skipti fyrir
Jónas Jónsson, var að skáldið og
raunsæismaðurinn gætu átt sam-
leið. Skáldskapur og list átti að
vera þáttur lífs, sem ekki yrði
greindur frá. Sú var líka skoðun
John Ruskins tiins brezka Það
olli Jónasi miklum vonbrigðum, ef
honum virtist list og skáldskapur
fjarlægjast lifið. Réttara mun hitt
þó vera, að vonbrigðin stöfuðu af
því að bilið breikkaði milli listar
og skáldskapar annars vegar, en
skilnings og lífsviðhorfa almenn-
ings hins végar. Jónas Jónsson
taldi þekkingu á bókmenntum og
listum undirstöðuatriði að skynja
samtíðina og sérkenni hennar. Á
þessa skoðun sína lagði hann sér-
staka áherzlu í skóla samvinnu-
stefnunnar, en samvinnumenn
þurftu að hans áliti öðrum frem-
ur að vera raunsæir og þekkja
sinn vitjunartíma.
Líklega er enn ótalið það atriði
islenzkrar hefðar, sem Jónasi Jóns
syni var hugstæðast og mun gefinn
sérstakur gaumur, þótt síðar verði.
Á íslandi hefur löngum verið litið
svo á, að það að vinna sé að mennt-
ast. Vinnan sjálf er menntavegur-
inn bezti. Jónas Jónsson var allt
til síðustu stundar sannfærður um
sannleiksgildi þeirra orða. Líklega
hafa kenningar franskra félagsfræð
inga orðið honum mikilvæg eggj-
un og staðfest dýpt hins íslenzka
viðhorfs. Frá frönskum félagsfræð
ingum er hún komin hugmyndin
að þróun mannkynsins einkennist
af aðdáun á þrem fyrirbærum og
sé eitt öðru ágætara. Á fyrsta
þróunarstigi samfélagsins dáðu
menn styrjaldir og sigurvinninga.
Á öðru þróunarstiginu nutu lögin
og lagasetningin sérstakrar virð-
ingar. Á því þróunarstigi sem
mannkynið er nú að komast á,
beinist athyglin meira og meira
að gildi vinnunnar, þroska þeim
og yfirburðum, sem vinnan veitir.
Hvað sem þessum kenningum líð-
ur, orkar hitt. ekki tvímælis, að
Jónas Jónsson leit á vanmat á
vinnúnni sömu augum og frönsku
félagsfræðingarnir. Vanmatið á
vinnunni voru leifar frá hugsunar-
hætti fyrri þroskastiga mann-
kynsins. Að sama skapi og mönn-
um yrði Ijósari staðreyndir hinna j
nýju viðhorfa hlyti matið á vinn-j
unni að breytast og um leið nýr
skilningur að skapast á fornum
íslenzkum hugsunarhætti. — Gildi
vinhunnar og mikilvægi verka-
skiptingar samfélagsins voru Jón-
asi Jónssyni djúpstæð sannindi.
Má raunar segja, að boðun þeirra
sanninda hafi einna mestú ráðið
um mótun nemenda Samvinnuskól-
ans og skapað skólanum sérstöðu,
sem mikla athygli vakti.
V
meiri ítök í hugum og hjörtum
hinna ungu en innan veggja Sam-
vinnuskólans, en þeir eru margir,
sem áttu því láni að fagna að eiga
hann þar að læriföður og hollráð-
um samfylgdarmanni.
Skólahugsjónin, sem Jónas Jóns-
son kynnti í Samvinnuskólanum,
vísar fram á veg. Langur tími mun
líða, þar til að fullu hefur verið
unnið úr þeim efniviði. En sam-
vinnumönnum á íslandi er ljóst,
að með því einu verða honum
verðugar þakkir færðar fyrir
merkt ævistarf í þeirra þágu, að
haldið verði á lofti því merki, er
hann hóf og fékk þeim í hendur.
Sú minning mun aldrei glatast,
að Jónas Jónsson var fyrstur til
að kenna ungu fólki á íslandi
fræði þjóðfélagsins og sögu sam-
vinnunnar.
Guðmundur Sveinsson,
Bifröst.
f
Þegar lagt er upp í langa ferð
er athugað, hvert leiðin liggur,
hvernig hún er ytfirferðar, hvera
útbúnað muni þunfa oig ekki sakar
að gera sér grein fyrir rökum
ferðarinnar. Fyrir getur það kom
ið, að meðal ferðamannanna taki
einhver að efast eða þreytast og
reki áróður fyrir því, að hægt
skuli fara eða jafnveil að setjast
að í einhverjum áfa’ngastaðnum.
Ennfremur er ekki loku fyrir það
sikotið að upp rísi deilur um það,
hver ‘hafa skuli forystu, og mörk
um stefnunnar hvertfi i skuggam-n
af þeim.
Allt slíkt var Jón’asi Jónssyni
framandi. Hann var öþreyt’andi
að athuga aðstæður manna oig
málefm’a og <sjiá þanniig hverju
fram yndi. Hanm tók af lífi óg
sál þátt í baráttunni um mörkun
stefmunmar og gauimgæfði, hvaða
vopn væru áhrifaríku.st til að ná
árangri í þeirri baráttu. Jónas
Jónsson sameinaði nákvæma þekk
ingu á lamdimu og nátbúru þess,
sögu og fombókmenntum, ásamt
sögu og menningu Vesturlanda,
og úr þessum efnivið smíðaði
hann vopnin í æviilanga baráttu
fyrir velferð þjóðar sinnar. Hann
spurði aldrei hvort hamm ætti að
berjast, heldur hyernig. Hann var
e-kki aðeins eldihugi í baráttu.
Hugsum hans var í ætt við skáld-
in, mér liggur við að segja spá-
mennina. í viðtali við Jónais var
otft sem opnaðist ný yfirsýn yfir
vandamálin, viðmælandinn sá þau
í nýj-u lj'ósi. Þessi glöggu tök á
viðfangsefnunum áttu samt efck-
ert skylt við véfrétt, þau voru
áran-gur af ítarlegri athugun þess
sem er. Engan mann hief ég þeklít,
sem hafði eins næma-n skilnin-g
á því að sagan er frásögn af
atburðum, sem gerast í tím-a og
rúmi, og að þá atburði gera menn
með ath-öfnum s-ínum og hegðun.
Þetta kann að virðast einfalt, en
er þó mörgum ótrúlega tor>kilið.
Tíminn breytir öllu. Það sem er
nýtt í dag e,r úrelt á morgun.
Jónas var óþreyband-i að fyl-gjast
með þeim breytingum, sem vor-u
að gerast á hverjum t-ím-a til að
fá veður af þvi, sem var í vænd-
um.
Jónas stóð að stotfnun Alþýðu-
flokks (Alþýðusambands) 1 og
Framsóknarflokks og með því
lagði hann grundvöllinn að því
fl'Ofcka- og sfjómmálafcertfi, sem
við búum við enn í dag. Það hef-
ur verið sagt, að haon h-afi valið
leibara og ætft, samið og sett á
svið það leikrit, sem kalla-st stj-órn
mál á íslandi, og má þó bæta því
við að h-an-n byggði ein-nig leik-
húsið, sem leikið er í. Um slífcan
mann -næða allir stormar, og munu
fáir menn hafa v-erið dýrkaðir
j>afn mi-kið og jafn mikið hataðir
eins og Jónas Jónsson. Einkum
voru það þó þeir bæn-dur, sem
-miður má-ttu sín, sem veittu( hon-
um atfylgi. Andstaðan kom 'atftu-r
á móti að heita má úr öllum átt-
um. Jónas var alla ævi andstæð-
in-gur ihaldis og kyrrstöðu, en
ha-nn var -líka andstæðin-gur þeirra,
sem hrópuðu um byltingu. Hann
vissi sem var, að lausn þjóð-félagB
mála er ekki fóJgin í u-pphlaup-
Framhald á bls. 14
iii.
Það er tilgangur þessarar minn-
ingargreinar um Jónas Jónsson frá
Hriflu látinn að skýra hugmyndir
hans um Samvinnuskólann, lýsa
mótun skólans í höndum hans, síð
ast en ekki sízt að gera ljóst. hvern
hlut Jónas ætlaði skólanum í ís-
lenzku þjóðfélagi. Sá kostur hefur
verið valinn í þessu skyni, að
benda á forsendur og uppsprettur.
Engum er samt ljósara en undir-
rituðum takmarkanir og annmark-
ar greinargerðarinnar. Eins er og
auðsætt, að hægt var að nota aðr-
ar aðferðir og draga fram önnur
atriði. Það skiptir þó ekki mestu
máli. Hitt er aðalatriðið, að fram
komi, svo ljóst sem verða má, að
Samvinnuskólinn sem menntastofn-
un var Jónasi Jónssyni brennigler-
ið, er safnaði hinum mörgu geisl-
um fræða og mennta, sem honum
hafði á viðburðaríkri ævi auðnazt
að greina. Hvergi hefur Jónas gef
ið meira af sjálfum sér, fórnað
hæfileikum og kröftum af meiri
ósérhlífni en í kennslu og stjórn
Samvinnuskólans. nemendum hans
til ómetanlegs gagns og ávinnings.
Hvergi hefur Jónas heldur eignazt
Þú komst sem stormþeyr af fjalli.
Þú komst sem vorið eftir Jangan, kaldan vetur.
Rætur skutu öngum.
Lífgrös tóku að gróa.
Nýr tími reis og þú varst h-ann.
Fótsporum þínum fylgdi þrumu'hljóðið.
Dynur nýrrar a-ldar.
Kotun-gum heimtaðir þú rétt.
Svefnlausum heimtaðir þú hvild.
En heimspeki letigarðsins sýndir þú enga vægð.
Þú kveiktir ljós í hugum fólksins.
Þú tendraðir trú á landið.
Afdalip vöknuðu af draumi.
Sikólar risu um héruð.
Sem iýstir -vitar skinu markmið komandi ára.
Draumsýn þín var frelsi landsins.
Sjálftækt og réttheimt frelsi.
Ná-ttúrlegt og lifandi frelsi.
Frelsið, sem stækkaði manninn.
Göfgaði hann og lyfti til dáða.
Það var ósk þín til þjóðarinnar.
Það var von þín og krafa.
Þú lifðir í þeirri von.
Þú dóst i þeirri von.
Kolbeinn frá Strönd.
I