Morgunblaðið - 16.05.2002, Blaðsíða 36

LISTIR
36 FIMMTUDAGUR 16. MAÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
„ÍSLENDINGAR eru
skrýtin þjóð. Þegar við
vorum að berjast fyrir
því að fá handritin heim
bentum við á það að þau
væru okkar gersemar;
við ættum hvorki dóm-
kirkjur né hallir og það
er í sjálfu sér rétt, því
byggingar okkar voru
forgengilegar. En svo
kemur upp í hendurnar
á okkur svona glæsilegt
hús, sem reist var í til-
efni af því að við fengum
okkar heimastjórn og
okkar fyrsta ráðherra.
Þegar hlutverki hússins
sem safnahúss var lokið
og þær stofnanir sem þar voru, voru
komnar í hentugra húsnæði, voru
margir sem sögðu: Hvað eigum við að
gera við þetta hús? Við höfum ekkert
við þetta hús að gera?“
Það er Sveinn Einarsson, forstöðu-
maður Þjóðmenningarhúss, sem hef-
ur orðið. Um áratuga skeið hýsti hús-
ið fallega á Hverfisgötunni
Landsbókasafn Íslands, Þjóðskjala-
safn og Náttúrugripasafn. Í takt við
tímann og breyttar aðstæður uxu
þessar stofnanir upp úr húsinu, og
hafa nú allar komið sér fyrir annars
staðar. Þjóðin stóð frammi fyrir auðu
húsi, og eins og Sveinn segir, héldu
sumir að það hefði glatað tilgangi sín-
um, eða sáu í það minnsta ekki hver
tilgangur þess gæti orðið. En húsið
skyldi verða að Þjóðmenningarhúsi,
þar sem saga og menning þjóðarinn-
ar ættu athvarf. Húsið skyldi opið öll-
um þeim sem vildu læra meira um
þjóðina og menningu hennar, bæði
Íslendingum og útlendum gestum.
Tvær sýningar voru skipulagðar og
settar upp í húsinu, önnur í tilefni af
Kristnitöku, og hin í tilefni landa-
funda Íslendinga í vestri. Nú er kom-
ið á annað ár, og þessum fyrstu sýn-
ingum að ljúka; sýningum sem svo
sterklega voru tengdar tímamótun-
um í sögu þjóðarinnar árið 2000. En
hvað svo? Engir stórviðburðir fram-
undan, engin stór ártöl í sigtinu; – er
þá einhvers að minnast? Spurningar
um hlutverk hússins og þýðingu þess
fyrir íslenska þjóðmenningu eru enn í
sigtinu, og þeim stendur til að svara
með öflugum sýningum á ólíkum og
fjölbreyttum þáttum íslensks þjóðlífs
í meir en 1100 ár.
„Mér fannst umræðan um tilgang
hússins alltaf sérkennileg, sérstak-
lega í ljósi þess hvernig þjóðirnar í
kringum okkur hafa nýtt sín sögu-
frægu hús og gefið þeim innihald í
samræmi við kröfur hvers tíma. Þetta
eigum við auðvitað að hafa vit á að
gera líka.
Hámenning, alþýðumenning
og allt þar á milli
Það bar brátt að að ég var beðinn
um að koma og starfa við Þjóðmenn-
ingarhúsið í nokkurn tíma. Ég býst
við því að það hafi ráðið því að ég var
búinn að stýra menningarstofnunum
í meira en aldarfjórðung og svo verið
viðloðandi menntamálaráðuneytið af
og til undanfarin 20 ár, nú síðast með
Birni Bjarnasyni sem er mikilhæfur
stjónandi sem margt má af læra, og
öll sú reynsla hefur kannski verið for-
senda þess að ég var ráðinn. Ég gat
byrjað að vinna á fyrsta degi. Hér var
líka ágætt starfsfólk, sem hefur að-
stoðað mig dyggilega, fólk sem vinn-
ur heils hugar fyrir þetta hús og gerir
sér grein fyrir því hvað hér eru miklir
möguleikar. En af því að þetta bar
svona brátt að þá hafði ég kannski
ekki, fremur en almenningur gerir,
velt því mikið fyrir mér
hvað ég vildi gera við
húsið, þeirri spurningu
hafði aldrei verið beint
til mín persónulega. En
um leið og ég hóf störf
sá ég hvað húsið býður
upp á marga möguleika
og skemmtilega starf-
semi sem auðgar okkar
menningarlíf og gefur
því meiri reisn og fjöl-
breyttara yfirbragð.“
Sveinn segist hafa
velt því fyrir sér hvað
fælist í orðinu þjóð-
menning, og niðurstað-
an væri sú, að þjóð-
menning væri menning
allrar þjóðarinnar, ekki bara svoköll-
uð hámenning, heldur líka alþýðu-
menning og allt þar á milli. „Menn-
ingarhlutverkið þarf að vera
skilgreint ákaflega vítt; menning er í
raun okkar mennska umhverfi sem
við berum bæði ábyrgð á og njótum.
Menning er eitthvað sem ekki er klínt
utan á aðra samfélagsþróun, hún er
sterkur þáttur í innsta kjarna þeirrar
þróunar, hvernig sem á hana er litið.
Þjóðmenningarhús á því ekki ein-
göngu að endurspegla hugmyndir um
varðveislu, þótt við eigum auðvitað að
vinna vel með þeim stofnunum sem
annast varðveislu menningarinnar.
Þjóðmenningarhús á líka að standa
fyrir sköpun menningar.“
Sveinn segir að samstarfssamning-
ar hafi þegar verið gerðir við Lands-
bókasafn, og það samstarf ber árang-
ur þegar í sumar. Þá er búið að ganga
frá samstarfssamningi við Árnastofn-
un, sem aldrei hefur haft nægilegt
rými til að sinna því hlutverki að
vekja athygli gests og gangandi á
okkar þjóðardýrgripum. Samvinna
stofnananna getur af sér stóra hand-
ritasýningu, sem verður opnuð í Þjóð-
menningarhúsi í haust. Sveinn segir
að enginn sem til Íslands kemur með-
an á sýningunni stendur og fer án
þess að sjá hana, geti sagst hafa kom-
ið til Íslands. Í Þjóðmenningarhúsi er
einnig unnið að samstarfi við Þjóð-
minjasafn sem hefur verið lokað und-
anfarin misseri vegna endurbóta. Úr
því samstarfi verður til ljósmynda-
sýning sem ljósmyndadeild Þjóð-
minjasafns undirbýr, þar sem sýndar
verða ljósmyndir teknar á Íslandi,
Færeyjum og Grænlandi um 1860, en
meðal myndanna eru elstu ljósmynd-
ir sem teknar hafa verið í Færeyjum
og á Grænlandi. Þá leggur Sveinn
áherslu á að Þjóðmenningarhús hýsi
ólíka þætti íslenskrar menningar.
Einn þessara þátta er skáklistin, en í
ár eru þrjátíu ár liðin frá Einvígi ald-
arinnar, þar sem Bobby Fischer og
Borís Spasskíj kepptu um heims-
meistaratitilinn í skák. Af því tilefni
verður efnt til skáksýningar, þar sem
saga skáklistarinnar hér á landi verð-
ur skoðuð. Þá er ennfremur áformuð
íslensk kortasýning, þar sem gefið
verður marktækt yfirlit yfir þróun
kortagerðar á Íslandi og hvernig hún
endurspeglast úti í heimi. Sú sýning
verður unnin í samvinnu við Seðla-
bankann, Landsbókasafnið og Land-
mælingar Íslands. Að sögn Sveins
verður sú sýning bæði sögulega
spennandi og mikið fyrir augað.
„Þjóðmenningarhúsið er gullfal-
legt og í sjálfu sér mikill dýrgripur.
En það býður upp á það að á hverjum
tíma séu í gangi þrjár til fjórar ólíkar
sýningar sem lýsa þjóðmenningu
okkar frá ólíkum sjónarhornum. Í
sumar verður sýning Landsbóka-
safns í bókasalnum á bókmenntum
Íslendinga í Vesturheimi. Við höfum
kynnst þessum bókmenntum dálítið,
en þekkjum þær ekki nærri nógu vel.
Kannski verður sú sýning til þess að
fræðimenn taki sig til og skrifi meira
um þær. Fólk þekkir jú Stephan G.
Stephansson og kannski stöku og
stöku eftir Káinn, en það eru um þrjá-
tíu til fjörutíu höfundar sem verður
mjög spennandi að kynnast, því við
sjáum annað og nýtt sjónarhorn á ís-
lenska menningu í verkum þeirra.“
Sveinn leggur áherslu á að skólum
og íslenskum æskulýð verði sinnt í
Þjóðmenningarhúsi. Á nánast hverj-
um degi koma hópar skólabarna í
húsið, meðal annars krakkar úr Iðn-
skólanum sem hafa það verkefni að
teikna húsið. Efnt verður til sam-
vinnu við Skólavefinn, og segir
Sveinn slíka samvinnu skipta miklu
máli fyrir Þjóðmenningarhús. Unnið
er að gerð heimasíðu og margmiðl-
unarverkefna með kynningum á hús-
inu og þeirri starfsemi sem þar fer
fram.
„Í samvinnu við Landsbókasafnið
og Skólavefinn ætlum við svo að efna
til þess sem við köllum Skáld mán-
aðarins. Það er verkefni sem býður
upp á það að krakkar vinni úr því hér
á staðnum, og meiningin er að koma
upp tölvuveri í kjallara hússins í fyll-
ingu tímans, þar sem hópar geta unn-
ið að slíkum verkefnum. Við erum
einnig að leika okkur að þeirri hug-
mynd að efna til sýningar sem gæti
kallast á við handritasýninguna. Sú
sýning yrði ætluð krökkum og við-
fangsefnið norræn goðafræði.“
Snæfellsjökull, samgöngur
og Danaveldi
Sveinn segir að Þjóðmenningar-
húsið bjóði upp á ótal möguleika.
Stakar menningarstofnanir séu
bundnar af því hlutverki sem þeim er
ætlað, en Þjóðmenningarhús sé vett-
vangur þar sem hægt sé að leggja
saman krafta úr ólíkum áttum til að
skapa eitthvað nýtt. „Ég nefni Snæ-
fellsjökul, sem skýrt dæmi um verk-
efni sem ólíkar stofnanir gætu unnið
að í samvinnu. Þar kemur málara-
listin við sögu og þar koma heims-
bókmenntirnar við sögu; Jules Verne
með Ferðina að miðju jarðar og Hall-
dór Laxness með Kristnihaldið. Þar
hafa listmálarar unnið, eins og Kjar-
val. Þetta er hægt að tengja jarðvís-
indum; jöklafræði og jarðorku, og
enn má bæta við umhverfisþættinum,
því nú er svæðið kringum jökulinn
orðið að þjóðgarði. Þannig er hægt að
vinna ótal hugmyndir, og um leið og
maður sest niður að hugsa um þetta
koma möguleikarnir í ljós. Önnur
hugmynd að sýningu sem ég hef verið
að leika mér að, gæti heitið: Frá land-
pósti til tölvupósts, þar sem sögð væri
samgöngusaga þjóðarinnar. Þar væri
hægt að byrja á því hvernig menn
sigldu til Íslands, og velta því fyrir
sér hvaða leiðir menn riðu til þings.
Þá má skoða brúasmíði og hvílík bylt-
ing það var fyrir samgöngur á land-
inu þegar við fórum að komst yfir
fljótin án þess að vera hundblaut í
hálfan mánuð á eftir. Ölfusárbrú og
Þjórsárbrú mörkuðu tímamót, og ég
tala nú ekki um stóru brýrnar sem
opnuðu hringveginn. Margar af brúm
okkar skapa líka skemmtilega sýn á
fegurðarsjónarmið. Inn í þetta koma
svo vegagerð, brúagerð, jarðgöng,
sæsímastrengir og margt fleira til
dagsins í dag. Ég held að svona sýn-
ing gæti verið afskaplega menningar-
söguleg í þeim víða skilningi sem
snertir hvern einasta mann í landinu.
Annað dæmi sem ég vil nefna er
það að utan á Þjóðmenningarhúsinu
eru nöfn á nokkrum andans mönnum,
sem þeim sem byggðu húsið hefur
þótt ástæða til að muna eftir. Einn
þessara manna er Jón Vídalín. Það
væri verðugt að gera honum skil með
sýningu sem þyrfti ekki að vera stór,
en forvitnileg frá margvíslegu sjón-
armiði. Þannig eru viðfangsefnin
óþrjótandi, mestur vandinn er að
skipuleggja þetta þannig að fjöl-
breytnin hverju sinni verði sem mest
og litrófið breitt.“
Íslensk þjóðmenning er ekki ein-
angrað fyrirbæri að mati Sveins, og
hann segir ekkert mæla gegn því að
erlendar sýningar fái pláss í húsinu.
„Ég veit til dæmis um sýningu um
bókasafnið í Alexandríu sem var opn-
uð á degi bókarinnar 23. apríl, afmæl-
isdegi Halldórs Laxness. Við Íslend-
ingar lögðum okkar af mörkum til
sýningarinnar og það kostaði tals-
verðan undirbúning. Sýning af því
tagi ætti alveg heima í Þjóðmenning-
arhúsi. Ég get nefnt annað dæmi. Ég
fór eitt sinn til Jómfrúaeyja. Þar áttu
Danir nýlendur um tvö til þrjúhundr-
uð ára skeið. Þetta vissu Íslendingar
lítið um, en þarna er stór og mikil
saga, og ekki öll Dönum til sóma.
Hvernig væri að taka fyrir ár í sögu
Danaveldis þegar það stóð sem hæst
og gera því skil. Við hér höldum
gjarnan að framferði danskra kaup-
manna hér hafi verið eitthvert eins-
dæmi og horfum á það út frá mjög
þröngu sjónarmiði. En framferði
Dana í Vestur-Indíum var ekkert
ósvipað því sem var með önnur ný-
lenduríki. Það væri gaman að skoða
danska konungsríkið sem Ísland var
nú partur af, og skoða hlutina í þessu
stóra samhengi; – Danir voru til
dæmis að senda kristniboða til Græn-
lands á þessum tíma og í Færeyjum
voru þeir með sterka málpólitík sem
er kannski orsök þess hve færeyska
varð seint að ritmáli. Danir stóðu líka
í umfangsmiklum ferðalögum til
Austurlanda og við eigum hér til
ferðasögur til dæmis sögu Jóns Ind-
íafara. Það væri hægt að búa til ótrú-
lega skemmtilega sýningu, þar sem
Ísland væri sýnt sem hluti af þessari
sögu. Þjóðmenningarhús býður upp á
það að hægt sé að skoða söguna og
nútímann og samhengið þar á milli
upp á nýtt.“
Í Þjóðmenningarhúsi er aðstaða til
fundahalda sem Sveinn segir að sé vel
nýtt, og þar er einnig prýðileg veit-
ingastofa. „Þetta hús á að vera iðandi
af lífi, og mér sýnist allt stefna í það
að svo verði,“ segir Sveinn að lokum.
Það er augljóst að mikið hefur ver-
ið unnið á skömmum tíma í hug-
myndavinnu og að undirbúningi
þeirra fimm sýninga sem þegar eru
ráðgerðar í Þjóðmenningarhúsi.
Hugmyndirnar eru margar og sam-
starf menningarstofnana gefur fyrir-
heit um skapandi sýn á íslenskt sam-
félag í fortíð og nútíð.
Þjóðmenningarhús virðist eiga sér
bjarta framtíðardaga.
Sveinn Einarsson, forstöðumaður Þjóðmenningarhúss, segir Þjóðmenningarhús hús möguleikanna
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Þjóðmenningarhús við Hverfisgötu – fimm nýjar sýningar komnar á dagskrá og fleiri á hugmyndaborðinu.
Þjóðmenning er
menning okkar
allra og hún er
mjög fjölbreytt
Morgunblaðið/Ásdís
Forsvarsmenn Þjóðmenningarhúss og þeirra stofnana sem efnt hefur
verið til samvinnu við. Salóme Þorkelsdóttir, stjórnarformaður Þjóð-
menningarhúss, Sveinn Einarsson forstöðumaður, Vésteinn Ólason, for-
stöðumaður Árnastofnunar, Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminjavörður,
Kristín Bragadóttir, bókavörður á Landsbókasafni, og Hrannar B. Arn-
arson, formaður Skáksambands Íslands.
Sveinn
Einarsson