Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 11

Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára | B 11
Í raun réttri þarf að gjöra allan þjóðveginn
akfæran. Það þarf að stefna að því að geta
komist um landið á hraðskreiðum vögnum,
mótorvögnum, en fyrst þarf að gjöra akveg
og brúa ár í allra fjölbyggðustu héruðum
landsins.
Í sama streng tekur sýslunefnd Rangárvalla-
sýslu sem gerir tillögur um „mótorvagnaferðir“
eftir aðalpóstveginum og að „raddsími“ verði
lagður „svo langt sem vegirnir ná.“ Sýslunefnd
fjölmennustu sýslunnar, Árnessýslu, þótti ekki
nóg að gert með hafna- og vegagerð heldur
vildi hún lagningu járnbrauta frá Stokkseyri
eða Eyrarbakka upp eftir sýslunni báðum
megin Ölfusár og „talsíma fram með þeim“, og
einnig allt til Reykjavíkur. Sýslunefndarmenn
úr Svínavatns- og Torfalækjarhreppum fyrir
norðan létu ekki sinn hlut eftir liggja og lögðu
til að skorað væri á landsstjórnina
að hlutast til um að rannsakað verði hvort
ekki sé enn heppilegra en akbrautarlagning,
að sem fyrst komist á brautir fyrir mótor-
vagna eða gufuvagna milli einhverrar ís-
lausrar hafnar og Norðurlands.
Þessi tillaga var felld í sýslunefnd Húnavatns-
sýslu.
Efling höfuðatvinnuvega
Landbúnaður var á þessum tíma aðalat-
vinnuvegur landsmanna og snerust tillögur
héraðanna því mjög um hann. Sýslunefnd
Eyjafjarðarsýslu bendir á að menn rækti enn
landið „á líkan hátt eins og það var ræktað fyrir
mörg hundruð árum.“ Nú sé vinnuaflið orðið
svo dýrt að landbúnaðurinn geti ekki staðist
nema taka upp nýjar ræktunaraðferðir. Styrkja
þurfi Ræktunarfélag (Norðurlands) sem vill
vinna að því að „bændur fari að nota hestaflið
til vinnu meira en áður, fari að nota vélar og
verkfæri, sem eigi hafa verið notuð hér á landi,
og taka upp nýjar aðferðir til þess að auka frjó-
semi jarðarinnar og rækta hana.“
Meðal fjölmargra tillagna sem fram komu
um eflingu landbúnaðar er stofnun lánsfélaga
fyrir bændur með forgöngu hins opinbera, að
landssjóður veiti styrki til að hvetja bændur til
kynbóta á búpeningi, jarðrækt verði efld með
styrkveitingum og lánum, landstjórnin hefji
rannsókn á því „hvar best sé að ná vatni úr
Þjórsá til áveitu á Flóa og Skeið“, og að hafin
verði framræsla og áveita beggja megin Hér-
aðsvatna. Sýslunefnd Rangárvallasýslu telur
nauðsynlegt að styrkja mjólkurbúin m.a. með
því að setja „kælingarvél í skip til þess að flytja
smjörið í til útlanda“. Nokkrar sýslunefndir
hvetja til þess að þjóðjarðir verði seldar ábú-
endum eða afgjöldum þjóðjarða varið til húsa-
og jarðabóta.
Þegar kemur að málefnum sjávarútvegs er
ágangur erlendra skipa á fiskimiðum mönnum
ofarlega í huga og krefjast margar sýslunefndir
tafarlausra úrbóta. Sýslunefnd Vestmanna-
eyjasýslu telur yfirgang botnvörpunga (togara)
fara vaxandi í nánd við eyjarnar, einnig innan
landhelgi, og sé fyrirsjáanlegt að „bátaútvegur
hér muni með öllu afnemast, ef landhelgis-
gæsla eigi batnar“. Sýslunefnd Gullbringu- og
Kjósarsýslu tekur í sama streng og vill að
„hæfilega stór fallbyssubátur“ sem kostaður er
af ríkissjóði sé fenginn strax „til varnar fisk-
veiðasvæði héraðsins allt árið“. Sýslunefnd
Borgarfjarðarsýslu krefst friðunar Faxaflóa fyr-
ir veiðum útlendra botnvörpuskipa „eða öfl-
ugri og hentugri vernd gegn veiðum þeirra í
landhelgi og skemmdum á veiðarfærum
landsmanna.“ Af tillögum um almenn fram-
faramál í sjávarútvegi má nefna auknar lán-
veitingar úr landssjóði til byggingar eða kaupa
á þilskipum, landsjóður styrki ábyrgðarfélög
þilskipa og leggi hæfilegt fé til stofnunar
ábyrgðarsjóð fyrir opin skip.
Rígur milli landbúnaðar og sjávarútvegs fór
vaxandi um aldamótin vegna samkeppni um
vinnuaflið og togstreitu um forgang og fé í op-
inberri atvinnustefnu. Þessa gætti nokkuð í
skýrslum sýslunefndanna. Í áliti sýslunefndar
Norður-Ísafjarðarsýslu segir að enda þótt vel
sé farið hjá fjárveitingavaldinu að styðja land-
búnaðinn, eins og allmikið hefur verið gert síð-
ustu árin, þykir henni nokkurs misréttis gæta
gagnvart sjávarútveginum og þeim sem hann
stunda. Þar á hún við
hið ósanngjarna útflutningsgjald af fiski, að-
alvöru sjávarbóndans, þar sem landbænd-
um eru greidd verðlaun fyrir útflutt smjör.
Það er því mjög sanngjörn krafa , að útflutn-
ingsgjaldið verði afnumið, og það því heldur,
ef innflutningsgjald á kaffi og sykri verður
hækkað, því vitanlega kemur sú hækkun
þyngra niður á sjávarbóndanum en land-
bóndanum.
Ýmsar tillögur sýslunefnda lutu að verslun-
armálum og er athyglisvert að sjá hve treyst er
á landsstjórnina til góðra verka. Í nokkrum
skýrslum er farið fram á að skipaður verði
verslunarerindreki fyrir landið erlendis sem
sjái um markaðsmál. Sýslunefndir Dala- og
Rangárvallasýslu telja áríðandi að útvegaðir
verði sem fyrst markaðir fyrir landbúnaðaraf-
urðir. Barðstrendingar eru sáróánægðir með
verslun í sýslunni og fara fram á tugþúsunda
lán úr landssjóði á góðum kjörum til að stofna
verslunarsamtök bænda í sýslunni.
Nýir atvinnuvegir:
orkuvinnsla og iðnaður
Iðnaður og var afar skammt á veg kominn
um aldamót en marga dreymdi stóra drauma
fyrir hans hönd. Stóriðja var komin á dagskrá
og tengdust þau áform virkjun vatnsafls eins
og fram kemur í áliti sýslunefndar Árnessýslu:
Að líkindum mætti og koma hér upp tals-
verðum iðnaði í ýmsum greinum og nota til
þess hina aflmiklu fossa, sem margir eru í
sýslunni, svo sem fossana í Soginu ... Í sam-
bandi við þetta hefur sýslunefndin að lykt-
um látið í ljós það álit sitt, að ísjárvert er að
gefa útlendingum kost á að eignast fossana
og að þörf væri að girða fyrir það með lög-
um.
Utan Reykjavíkur var fáum iðnaðarfyrirtækj-
um til að dreifa en þó var á Akureyri
ullarverksmiðja. Sýslunefnd Eyjafjarðar ósk-
aði eftir lánsfé til að efla hana og lagði nefndin
jafnframt til að komið væri upp verksmiðju
fyrir byggingarefni, sérstaklega „tígulsteina-
verksmiðju“ og „steinsteypuverksmiðju“. Í
landbúnaðarhéruðum eins Austur-Barða-
strandarsýslu lögðu menn frekar áherslu á að
efla tóskap, en í Ólafsdal voru tóvélar starf-
ræktar og létu margir bændur kemba þar mest
alla tóskaparull sína.
Hugmyndabanki
heimastjórnartímans
Landsstjórn og Alþingi nýttu sér hugmyndir
og tillögur sýslunefndanna um framfarafyrir-
tæki í héruðum á þeim miklu framkvæmdaár-
um sem í hönd fóru. Af starfi Alþingis má ráða
að tillögur sýslunefndanna hafi verið notaðar
við undirbúning fjárlaga og annarrar löggjafar
þegar árið 1905. Vísast höfðu margar þeirra
verið til umræðu í stjórnmálunum og sumar
jafnvel ratað inn í stefnuskrár flokkanna, enda
sátu margir af forystumönnum þjóðarinnar í
sýslunefndunum. Engu að síður felst í skýrslu-
gerð sýslunefndanna heildstæð úttekt á brýn-
um umbótamálum og má sjá merki þeirra í
löggjöf og stjórnarframkvæmdum um langan
tíma. Þær urðu því eins konar hugmyndabanki
fyrir stjórn og þing við mótun atvinnustefnu á
komandi árum.
Af málum sem sýslunefndirnar settu á odd-
inn og náðu fram að ganga á næstu árum má
nefna símamálið, en Hannes Hafstein ráð-
herra gerði samning við Mikla norræna rit-
símafélagið um lagningu ritsíma sem lauk árið
1906. „Raddsími“ hafði fyrst komist í notkun
1899 og spruttu víða upp samtök á næstu ár-
um um rekstur talsíma, einkum frá og með
1906. Á Alþingi 1905 voru samþykkt lög um
styrk úr landssjóði til samvinnusmjörbúa, um
sölu þjóðjarða og stofnun Fiskveiðasjóðs Ís-
lands. Á næstu þingum voru samþykkt lög um
skógrækt og varnir gegn uppblæstri lands, vá-
trygging fyrir sjómenn og vátryggingarfélög
fiskiskipa. Ísland hóf þátttöku í kostnaði við
landhelgisgæslu og síðar var stofnað embætti
viðskiptaráðunautar í útlöndum sem Bjarni
Jónsson frá Vogi var ráðinn í. Afleiðingin var
stórhækkun á framlögum til samgöngu- og at-
vinnumála og námu þau í fyrsta skipti yfir 50%
útgjalda landssjóðs árið 1906.
Upphaf ríkisafskipta
Eins og fyrr sagði var áberandi hve hinu op-
inbera, landsstjórn og Alþingi, var ætlað stórt
hlutverk í atvinnumálum. Umsvif ríkisins voru
alls ekki bundin við samgöngumál og aðra
grunngerð efnahagslífs eða hentuga löggjöf
fyrir atvinnulíf. Kröfur voru settar fram um að
hið opinbera aðstoðaði við markaðssetningu
útfluttra vara, beitti tollum til að örva innlenda
framleiðslu og útvegaði fjármagn til atvinnu-
vega í formi lána og styrkja. Það var einmitt á
þessum fyrstu árum 20. aldar að verulega fór
að kveða að fjárbeiðnum til Alþingis. Á hverju
ári rigndi yfir fjárlaganefnd beiðnum einstak-
linga og félaga um lán og styrki til atvinnu-
rekstrar, og skömmu síðar einnig beiðnum um
ríkisábyrgðir á lánum. Þessi ásókn í opinbera
fyrirgreiðslu minnkaði nokkuð eftir því sem
bankakerfið þroskaðist og varð fjölþættara en
varð samt áberandi einkenni á fjármálum rík-
isins á næstu áratugum. Fjárstjórnin var að
vísu varfærin miðað við það sem síðar varð en
útgjöld fóru hraðvaxandi og fáar þjóðir veittu
hlutfallslega jafnmikið fé til atvinnumála og Ís-
lendingar á fyrstu áratugum aldarinnar.
Ríkisafskiptastefnu 20. aldar má því að
miklu leyti rekja til heimastjórnartímans.
Stjórnmálaflokkar þess tíma ætluðu ríkinu
stórt hlutverk í uppbyggingu hins nýja Íslands.
Sterk þjóðernisstefna ýtti undir jákvæð viðhorf
til ríkisumsvifa og tilhneigingu til að leita póli-
tískra úrlausna í efnahagsmálum. Þessi viðhorf
tóku síðan hinir nýju „stéttaflokkar“ sem
mynduðust í og eftir fyrri heimsstyrjöld, í arf
frá flokkum heimastjórnartímans.
Heimildir:
1. „Stefnuskrá þingflokkanna“, Eimreiðin IX (1903), 7
2. Þjóðskjalasafn Íslands (ÞÍ). Skjalasafn Stjórnarráð Ís-
lands II. Db. 1, nr. 9.
3. Álitsgerðirnar eru varðveittar í ÞÍ. Skjalasafn Stjórn-
arráð Íslands II. Db. 1, nr. 9.
Samgöngubætur | Sogsbrúin á vígsludegi árið 1905.
m efnahagsframfarir
Fiskvinnsla | Starfað við saltfiskverkun í fiskreit í Reykjavík.
’Þessar stórstígu framfarir í efnahagsmálum hafa menn gjarn-an tengt heimastjórninni 1904 enda hefur það lengi verið trúa
manna að órofa samband sé á milli efnahagslegra framfara og
sóknar Íslendinga til sjálfstæðis. Þegar nánar er að gáð eru
tengslin flóknari. ‘
’Ísland var í óðaönn að taka upp markaðsbúskap. Framleið-endur seldu æ stærri hluta afurða sinna á markaði, ekki síst í
útlöndum, og hömlur á atvinnu- og búsetufrelsi landsmanna
voru afnumdar með lögum.‘
Höfundur er dósent í sagnfræði
við Háskóla Íslands.