Morgunblaðið - 01.02.2004, Blaðsíða 15

Morgunblaðið | Heimastjórn 100 ára | B 15
þekkt í íslenskri stjórnmálaum-
ræðu á dögum Magnúsar.
Í Kaupmannahöfn átti Magnús
veikari stöðu. Þegar hann tók við
embætti var frændi hans, Hilmar
Stephensen, forstöðumaður ís-
lensku stjórnardeildarinnar og
sjálfsagt valdamesti maðurinn um
Íslandsmál þar í borg. En hann
lést árið 1889, og var þá aldanskur
maður, Dybdal að nafni, settur í
stól hans. Magnús missti tengsl
sín við stjórnkerfið í Kaupmanna-
höfn og mun aldrei hafa náð góðu
sambandi við Dybdal.
Ekki gekk Magnúsi heldur
þrautalaust að hafa taumhald á ís-
lenskum embættismönnum.
Sýslumaðurinn á Ísafirði, Skúli
Thoroddsen, leyfði sér árum sam-
an að gefa út róttækt stjórnarand-
stöðublað, Þjóðviljann, óopinber-
lega eftir að landshöfðingi hafði
bannað honum að koma að út-
gáfustarfsemi. Magnús gerði mikla
aðför að Skúla undir því yfirskini
að hann hefði sýnt meintum
morðingja óhóflega hörku, nokk-
uð sem ósennilegt var að gam-
algróinn íslenskur embættismaður
í marga ættliði léti angra sig ef
ekkert annað byggi undir. Lands-
höfðingja tókst að vísu að hafa
sýslumannsembættið af Skúla, en
Hæstiréttur Dana sýknaði hann af
flestum ákærum, þannig að hann
komst á eftirlaun 36 ára gamall og
fékk frábært næði til að stýra blaði
sínu gegn landshöfðingjaklíkunni.
Sama árið og Hæstiréttur sýkn-
aði Skúla Thoroddsen mun Magn-
ús hafa skapað sér óvild danskra
stjórnvalda vegna þess að hann
birtist eftir allt saman sem íslensk-
ur þjóðernissinni með kjarnann af
stefnu Jóns Sigurðssonar í hjarta
sínu. Þegar hann varð landshöfð-
ingi var komin á skrið barátta Ís-
lendinga fyrir endurskoðun stjórn-
arskrárinnar frá 1874 með það að
markmiði að koma ráðherravald-
inu í Íslandsmálum út úr danska
ríkisráðinu og til Íslands. Það kom
í hlut hans sem fulltrúa stjórn-
arinnar að andæfa þessum kröfum
á Alþingi, ekki í eitt skipti heldur á
hverju einasta þingi, því alltaf var
málið tekið upp. Eftir áratugar-
langt þjark er eins og Magnús hafi
ekki unað við þá iðju lengur.
Árið 1895 réð knappur meiri-
hluti Alþingis af að setja kröfur
sínar í stjórnskipunarmálinu fram
í ályktunarformi í stað stjórnar-
skrárfrumvarps. Það var óbeint til-
boð um málamiðlun við stjórnina,
því að það gaf henni tilefni til að
svara með frumvarpi sem mætti
einhverjum sjálfstjórnarkröfum Ís-
lendinga en hafnaði öðrum. Þegar
landshöfðingi sendi ráðherra
ályktun þingsins lagði hann til að
orðið yrði við kröfunni um að ráð-
herra Íslands bæri íslensk sérmál
ekki undir konung í ríkisráði
Dana. Í reynd skipti þetta atriði
varla miklu máli, en flutningur ís-
lenskra mála í ríkisráðinu var yf-
irlýsing um að Ísland væri hluti af
danska ríkinu, ekki land sem kon-
ungur réði yfir við hlið ríkisins, líkt
og hann hafði ráðið yfir hertoga-
dæmunum Slésvík og Holstein. En
Íslendingar höfðu haldið því fram
allt frá dögum Jóns Sigurðssonar
að það væri hin rétta staða lands-
ins, það væri land Danakonungs
en ekki hluti danska ríkisins.
Í Kaupmannahöfn var litið á
þetta formsatriði sem stórmál,
eins og best kom fram þegar rík-
isstjórn Dana féllst loks á það eftir
aldamótin að flytja ráðuneyti Ís-
landsmála til Íslands. Þá gerði
stjórnin það að ófrávíkjanlegu
skilyrði að sett yrði inn í stjórn-
arskrá Íslands ákvæði um að Ís-
landsráðherra bæri mál upp við
konung í ríkisráðinu. Þegar lands-
höfðingi lýsti því yfir að hann teldi
að Íslandsmál ættu ekki að heyra
undir ríkisráðið var hann að vissu
leyti að ráða land undan konungs-
ríkinu Danmörku, þótt hann vildi
auðvitað ekki ráða það undan
konungi.
Það hefur líklega verið afleiðing
af þessum trúnaðarbresti milli
stjórnar og landshöfðingja að
stjórnin valdi ekki hann, heldur
Valtý Guðmundsson háskólakenn-
ara í Kaupmannahöfn, til að flytja
Alþingi tilboð sitt um samkomulag
í stjórnskipunarmálinu. Tilboðið
átti að tryggja að ráðherra Íslands-
mála yrði Íslendingur og hefði
ekki önnur ráðuneyti en Íslands-
ráðuneytið; aftur á móti átti hann
að sitja í Kaupmannahöfn og flytja
mál sín í ríkisráðinu eins og áður.
Þetta var ógnun við íslenska emb-
ættismannahópinn því að Valtýr
var róttæklingur, á mælikvarða
síns tíma, og pólitískur félagi
Skúla Thoroddsen frá Hafnarárum
þeirra. Líklega munaði aðeins
hársbreidd að íhaldsstjórnin sem
ríkti í Danmörku á síðasta fjórð-
ungi 19. aldar stofnaði til gagn-
gerra valdaskipta á Íslandi.
En það varð ekki, því að lands-
höfðingjaliðið tók höndum saman
við róttæka sjálfstæðissinna í
kröfu um að ráðherra Íslandsmála
hefði aðsetur á Íslandi. Þeir mynd-
uðu Heimastjórnarflokkinn sem
leiddi heimastjórn til sigurs árið
1904. Sem landshöfðingi hafði
Magnús Stephensen verið neydd-
ur til að mæla með frumvarpi Val-
týs, en eftir að komið var í ljós að
heimastjórn væri í boði kom hann
rækilega út úr skápnum sem
heimastjórnarmaður. Hann bauð
sig fram til Alþingis í Rangárvalla-
sýslu árið 1903 og sat á þingi til
1907. Eftir það lifði hann í áratug.
Síðustu embættis-
höfðingjarnir
Landshöfðingjastaðan var síð-
asta staða æðsta manns á Íslandi
sem var skipuð að embættishætti,
af æðra stjórnvaldi, án tillits til
vilja almennings. Arftakinn, ráð-
herra Íslands, var þingræðislega
háður Alþingi. Hann sat ekki í
stjórnarráðinu lengur en þing-
meirihluti vildi og sat aldrei lengi.
Landshöfðingjarnir voru þannig
síðustu fulltrúar gamla tímans, þó
að þeir væru nýjung á Íslandi síns
tíma. Í sögu Íslendinga mynda
þeir hápunkt embættismanna-
veldis sem hafði ríkt að miklu leyti
yfir landinu um einar sex aldir.
Heimildir:
Gunnar Karlsson: Frá endurskoðun til
valtýsku. Reykjavík, Menningarsjóður,
1972 (Sagnfræðirannsóknir I).
Jón Guðnason: Skúli Thoroddsen I.
Reykjavík, Heimskringla, 1968.
Lovsamling for Island XXI. Kjöbenhavn,
Andr. Fred. Höst & Sön, 1889.
Saga Íslendinga IX:1. Tímabilið 1871–
1903. Landshöfðingjatímabilið. Samið
hefir Magnús Jónsson. Reykjavík,
Menntamálaráð og Þjóðvinafélag, 1957.
Þorsteinn Thorarensen: Í fótspor feðr-
anna. Myndir úr lífi og viðhorfum
þeirra, sem voru uppi um aldamót.
Reykjavík, Fjölvi, 1966.
Landshöfðingjastaðan var síðasta staða
æðsta manns á Íslandi sem var skipuð
að embættishætti, af æðra stjórnvaldi,
án tillits til vilja almennings.
Magnús Stephensen mun hafa skapað
sér óvild danskra stjórnvalda vegna þess
að hann birtist eftir allt saman sem ís-
lenskur þjóðernissinni með kjarnann af
stefnu Jóns Sigurðssonar í hjarta sínu.
höfðingjarnir
Morgunblaðið/Ásdís
Hús landshöfðingja | Magnús Stephensen lét reisa sér þetta íbúðarhús við
Þingholtsstræti, sem síðan hefur gengið undir nafninu Landshöfðingjahúsið
eða Næpan vegna lagsins á turninum.
Höfundur er prófessor í sagnfræði
við Háskóla Íslands.
’Landshöfðingja-staðan var síðasta
staða æðsta manns á
Íslandi sem var skipuð
að embættishætti, af
æðra stjórnvaldi, án
tillits til vilja
almennings.‘
’ Magnús Stephensenmun hafa skapað sér
óvild danskra stjórn-
valda vegna þess að
hann birtist eftir allt
saman sem íslenskur
þjóðernissinni með
kjarnann af stefnu
Jóns Sigurðssonar í
hjarta sínu.‘
Á Alþingi | Úr sal sameinaðs Alþingis á síðasta ári landshöfðingjatímabilsins, 1903. Næst sést í Magnús Stephensen landshöfðingja, en hattur hans liggur á
borðinu fyrir framan hann. Við hlið þingsveinsins, lengst til hægri á myndinni, er Hannes Hafstein, en hann varð ráðherra á Íslandi árið eftir.