Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚLÍ 2001 9
hljómsveitarstjóri, útsetjari, tónskáld, kennari
og fræðimaður.
Vel má vera að slíkt sé ekkert einsdæmi en þó
er ekki hægt annað en undrast hæfileika hans
og starfsþrek, sérstaklega þegar litið er til þess
hversu vel hann leysti af hendi öll þau verkefni
sem hann tók sér fyrir hendur. Sem hljómsveit-
arstjóri óx hann við hvert nýtt viðfangsefni.
Hann stjórnaði Sinfóníuhljómsveit Íslands á
fyrstu tónleikum sveitarinnar 9. mars 1950 og
hafði þá stjórnað forverum hennar (Hljómsveit
Reykjavíkur og Sinfóníuhljómsveit Reykjavík-
ur) á fjölmörgum tónleikum um árabil. Eftir
ótímabært fráfall Victors Urbancic tók Róbert
við tónsprotanum á óperusýningum Þjóðleik-
hússins og stjórnaði þar m.a. Rakaranum í Se-
villa 1958 og Don Pasquale 1960. Hæfileikar
hans sem hljómsveitarstjóra vöktu einnig at-
hygli á alþjóðlegum vettvangi. Veturinn 1956-57
hlaut hann fasta starfsráðningu sem aðstoðar-
hljómsveitarstjóri Sinfóníuhljómsveitar Berlín-
arborgar og árið 1962 hélt hann í tónleika- og
fyrirlestraferð til Ísraels.
Fræðistörfin voru ekki síður snar þáttur í lífi
Róberts á þessum árum. Árið 1959 varði hann
fyrstu (og einu) doktorsritgerðina í tónvísindum
sem lögð hefur verið fram við Háskóla Íslands
og fjallaði hún um tíðasöng heilags Þorláks. Ró-
bert tókst að finna fyrirmyndir að tónlist tíða-
söngsins í enskum handritum dómínikana-
munka frá 13. öld. Einn þekktasti Gregor-
söngsfræðingur eftirstríðsáranna, dr. Bruno
Stäblein, kom til landsins sem andmælandi Ró-
berts við doktorsvörn hans. Hann lauk miklu
lofsorði á verk Róberts og var honum æ síðan
innan handar þegar spurningar vöknuðu sem
erfitt var að svara með takmörkuðum bókakosti
og rannsóknaaðstöðu norður í Dumbshafi. Ró-
bert naut mikillar virðingar á alþjóðlegum vett-
vangi fyrir fræðistörf sín og er hans enn minnst
af starfsbræðrum sínum víða um heim fyrir
vönduð vinnubrögð og yfirgripsmikla þekkingu.
Honum voru síðar falin ýmis störf sem tengdust
tónlistarrannsóknum á alþjóðlegum vettvangi,
m.a. að skrifa greinar um norræna kirkjutónlist
í „Kulturhistorisk leksikon for nordisk middel-
alder“ og hluta greinarinnar um íslenska tónlist
í Grove-tónlistarorðabókina.
Sama ár og Róbert varði doktorsrit sitt stofn-
aði hann Söngsveitina Fílharmóníu. Söngsveit-
inni var frá upphafi ætlað að vera samstarfskór
Sinfóníuhljómsveitar Íslands og gefa þannig
kost á að flytja hér á landi stórvirki tónbók-
menntanna fyrir kór og hljómsveit. Með Fíl-
harmóníukórnum vann Róbert gríðarlegt starf
við kynningu á mörgum stærstu verkum tón-
bókmenntanna, sem flest heyrðust í fyrsta sinn
á Íslandi undir hans stjórn. Meðal verkanna
sem flutt voru undir hans stjórn voru sálumess-
ur Mozarts og Verdis, Þýska sálumessan eftir
Brahms, Magnificat eftir Bach, Messías Händ-
els og Sálmasinfónía Stravinskys. Þá frumflutti
kórinn á Íslandi 9. sinfóníu Beethovens árið
1966 og var flutningnum svo vel tekið að tón-
leikana þurfti að endurtaka fjórum sinnum,
ávallt fyrir fullu húsi.
Ekki var þó alltaf auðvelt að fá íslenska söng-
fólkið til að temja sér þau öguðu vinnubrögð
sem Róbert krafðist jafnan af samstarfsfólki
sínu. Meðal þeirra sem sungu með í 9. sinfóní-
unni var Árni Björnsson þjóðháttafræðingur. Í
ræðu á sextugsafmæli Róberts minntist hann
æfingar þar sem allt virtist ganga á afturfót-
unum – jafnvel atriði sem komu söngnum sjálf-
um ekkert við: „Eins og menn muna, þá átti kór-
inn á vissum hljómi í 4. þætti að standa upp –
allir sem einn. Það tók undir það hálft kvöld að
æfa þetta í sjálfu sér ómúsíkalska atriði hér úti í
Melaskóla, aftur og aftur. Menn gátu ómögu-
lega staðið upp samtímis, heldur var þetta líkt
og öldusjór.
Hvað eftir annað brýndi stjórnandinn okkur,
en sumir snýttu sér áður en þeir komust á lapp-
irnar, aðrir spruttu upp eins og stálfjöður, svo
að næstu stólar ultu um koll. Loks reif Róbert í
hár sér og faldi sig á bak við sviðið. Ekki man ég
hversu lengi hann dvaldi þar, og ekki veit ég
hvaða bæn hann bað þar, en þegar hann kom
aftur mælti hann nokkurnveginn á þessa leið:
Ég kem frá landi sem hefur mikið á samvisk-
unni, tvær heimsstyrjaldir með meiru. En þetta
land ykkar, það er blessað land, enginn her,
enginn heragi. Hér eru engar járnbrautarlestir
sem leggja af stað á sekúndunni, og skipin sigla
eftir veðrinu. En þetta þýðir líka að hér er ekki
til neitt sem heitir Präzision. – Jæja, einu sinni
enn, vinir mínir. Og loksins tókst að fá okkur til
að standa upp nokkurnveginn í takt, svo að það
varð reyndar eitt af því sem mörgum óvönum
tónleikagestinum þótti minnisstæðast eftir að
hafa „séð“ þá Níundu, eins og maður heyrði það
gjarnan orðað.“
Óvæntur dauðdagi
Þótt Róbert hefði samið töluvert af tónlist á
sínum yngri árum urðu tónsmíðarnar ekki stór
hluti af lífsstarfi hans. Þó samdi hann nokkur
verk eftir komuna til Íslands, m.a. sönglag við
Svarkinn eftir Grím Thomsen, og kórverkið
Miskunnarbæn við texta úr íslenskum miðalda-
kvæðum. Róbert var aftur á móti afkastamikill
útsetjari og hafa margar raddsetningar hans
orðið víðkunnar. Þar má bæði nefna útsetningar
hans á íslenskum þjóðlögum fyrir blandaðan
kór (Vinaspegill, Björt mey og hrein), sem og
sálmalagaútsetningar hans sem hafa verið fast-
ur liður á söngskrám íslenskra kirkjukóra æ síð-
an (Tuttugu og tveir helgisöngvar). Róbert var
bóngóður maður og tók að sér raddsetningar
fyrir kóra og sönghópa um allt land ef til hans
var leitað. Enn hefur ekkert yfirlit verið gert yf-
ir þann gífurlega fjölda útsetninga sem eftir
hann liggur og því engin leið að gera sér grein
fyrir heildarumfangi þess starfs að svo komnu
máli.
Enn er ótalið hið mikla starf Róberts til efl-
ingar kirkjusöngs í landinu. Hann tók við emb-
ætti söngmálastjóra þjóðkirkjunnar 1961 og var
skömmu síðar einn af stofnendum Tónskóla
þjóðkirkjunnar. Árið 1966 var hann skipaður
dósent í sálma- og messusöngfræði og tónflutn-
ingi við guðfræðideild Háskóla Íslands en þar
hafði hann áður starfað sem aukakennari um
fimm ára skeið. Jafnhliða komu Róberts í guð-
fræðideildina var gerð sú breyting á tilhögun
námsins að stúdentum var gert kleift að stunda
sérnám í tónlist. Með starfi sínu innan guðfræði-
deildarinnar átti Róbert ríkan þátt í að glæða
smekk fyrir tónlist meðal nýrrar kynslóðar af
prestum og leikur ekki á því nokkur vafi að
þeirra áhrifa hans hefur gætt í starfi kirkjunnar
æ síðan. Þá ritstýrði hann nýrri útgáfu af
Sálmabók íslensku þjóðkirkjunnar sem kom út í
fyrsta sinn 1972.
Í mars 1974 var Róbert staddur í fyrirlestra-
ferð í Svíþjóð þegar hann fékk skyndilega
hjartaáfall. Hann lést í Lundi eftir stutta sjúkra-
húsvist 10. mars 1974, aðeins 61 árs að aldri.
Sviplegur dauði hans batt enda á glæstan feril
sem hefði að óbreyttu átt að standa mun lengur.
Hann var enn í fullu fjöri og með fjölmörg
járn í eldinum, bæði í tónlistarrannsóknum sín-
um og starfinu með Söngsveitinni Fílharmóníu.
Hefði honum orðið lengri lífdaga auðið væri ís-
lenskt tónlistarlíf vafalaust enn auðugra og
betra að gæðum en það er í dag. Hitt er þó einn-
ig ljóst að án áhrifa hans væri tónlistarlíf á Ís-
landi tæpast á því stigi sem það hefur nú náð.
Metnaður hans og gáfur voru innblástur heilli
kynslóð af íslensku tónlistarfólki sem lærði und-
ir leiðsögn hans og eru fjölmargir af fremstu
tónlistarmönnum landsins þeirra á meðal.
Róbert var margslunginn persónuleiki, enda
sameinuðust í honum hinn strangi agi vís-
indanna og upphafin sköpunargleði listarinnar.
Eitt einkenndi þó öll störf hans öðru fremur: hin
djúpa virðing sem hann bar fyrir listinni sem
hann hafði helgað krafta sína allt frá barnæsku.
Halldór Halldórsson prófessor komst svo að
orði í minningargrein um Róbert: „Hljóðfæri sín
– hvort sem þau voru kór og hljómsveit eða flyg-
illinn einn – hafði hann fyllilega á valdi sínu, og
úr varð dýrlegur trúaróður, sem hreif áheyr-
endur og veitti þeim fullnægju. Þeir, sem með-
tóku boðskapinn, gengu frá hljóðir og hógværir,
ef til vill ekki betri menn, en að minnsta kosti
þess vísir, að þeir höfðu tekið þátt í þakkargjörð
til þess, sem þeim var heilagt, hver svo sem
skoðun þeirra á trúmálum kunni annars að vera.
Mér virtist afstaða Róberts til tónlistar alltaf
vera öðrum þræði trúarleg.
Tónlistin var honum heilög á sama hátt og
guð er heilagur trúuðu fólki“.
Victor Urbancic, Heinz Edelstein og Róbert
Abraham Ottósson – þessir þrír tónlistarmenn
sem flúðu til Íslands undan oki og ofsóknum
nasismans – voru ólíkir menn með ólíka hæfi-
leika og bakgrunn. Það sem sameinaði þá voru
viðbrögð þeirra við þeirri stöðu að vera skyndi-
lega óæskilegir í eigin heimalandi vegna kyn-
þáttaofsókna nasista. Þeir settust að í fjarlægu
landi þar sem menningarlífið var fábreytt og
mikið verk að vinna. Hér byggðu þeir upp feril
sinn að nýju, með ekkert að vopni nema eigin
menntun, hæfileika og óþrjótandi eljusemi. Sem
útlendingar áttu þeir ekki greiðan aðgang að
pólitískum bitlingum eða smákóngaklíkuskap
íslenska menningarlífsins og þeir fóru heldur
ekki varhluta af útlendinga- og kynþáttahatri.
Íslenskir tónlistarmenn lyftu mörgu grettis-
takinu á síðustu öld og gera enn. En þeir Victor
Urbancic, Heinz Edelstein og Róbert A. Ottós-
son áttu meiri þátt en flestir aðrir í að opna augu
manna fyrir hinni sönnu miðevrópsku tónmenn-
ingu sem þeir höfðu lifað og hrærst í allt frá fæð-
ingu.
Með óeigingjörnu starfi sínu hér á landi áttu
þeir ríkan þátt í að fleyta íslensku tónlistarlífi
fram langa vegu á stuttum tíma og hlúðu hver á
sinn hátt að gróðrarsprotum þess blómstrandi
tónlistarlífs sem nú er orðið eitt af höfuðein-
kennum íslenskrar menningar.
Heimildir:
Árni Björnsson: Minningargrein um Róbert Abraham
Ottósson, Þjóðviljinn 20. mars 1974.
Árni Heimir Ingólfsson: „Róbert Abraham Ottósson“, í
New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2. útgáfa
(London, 2001).
Björgvin Guðmundsson: Saga Kantötukórs Akureyrar
(handrit á Landsbókasafni Íslands-Háskólabóksafni).
Halldór Halldórsson: Minningargrein um R.A.O., Morg-
unblaðið 20. mars 1974.
Kveðjuorð frá Söngsveitinni Fílharmóníu, Morgunblaðið
17. maí 1974.
„Samtal við Robert Abraham“, Útvarpstíðindi 28. októ-
ber 1940.
„Það er gaman að lifa á þessum þroskaárum íslenzkrar
tónlistar“ (viðtal við R.A.O.), Heimilispósturinn maí-júní
1951.
Ljósmynd: Sigurhans Vignir
óber 1959. Í pontu er dr. Bruno Stäblein, prófessor við
nn í Erlangen.
Róbert að stjórna Útvarpskórnum.
sinni og Grétari Ottó syni þeirra.
Höfundur stundar doktorsnám í tónvísindum
við Harvard-háskóla.