Lesbók Morgunblaðsins - 21.07.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. JÚLÍ 2001
L
AUGARDAGSKVÖLDIÐ 9. júní
stóð „Hafnar dansfélag“ fyrir
bryggjuballi niðri við höfnina vest-
an megin við Þinganesið, í miðbæ
Þórshafnar. Dansa átti færeyskan
hringdans fram eftir kvöldi en síðan
yrði stiginn nútímalegri paradans
fram á nóttina, en slíkur dans er
kallaður „enskur dansur“ í Færeyjum.
Víða í Færeyjum hafa verið stofnaðir dans-
klúbbar þar sem fólk dansar færeyskan hring-
dans í þeim tilgangi kannski fyrst og fremst að
skemmta sér í nánu samfélagi við aðra. Allir
sem tekið hafa þátt í þessari færeysku hefð vita
að það getur verið ólýsanlega skemmtilegt að
upplifa galdur dansins þegar best tekst til. En
dansfélögin hafa að sjálfsögðu einnig það að
markmiði að viðhalda þessum forna sið og að
miðla kvæðunum á lifandi hátt til næstu kyn-
slóða. Þótt öll þekkt danskvæði séu til á prenti í
dag og því öllum aðgengileg er besta leiðin til að
læra að njóta þeirra í gegnum virka þátttöku í
dansinum.
„Færeyingar hafa haldið lífi í danskvæða-
hefðinni og danskvæðahefðin hefur haldið lífi í
Færeyingum,“ segir í formála að nýlegri útgáfu
á færeyskum danskvæðum. Ekki ber að efast
um sannleiksgildi þessara orða, að minnsta
kosti er víst að það er mikið til danskvæðahefð-
inni í Færeyjum að þakka að færeyskt tungu-
mál hélt velli þrátt fyrir harða aðsókn dönsk-
unnar allt frá miðri sextándu öld fram á þá
nítjándu. Við siðaskiptin um miðja sextándu öld
varð danska ráðandi tungumál í Færeyjum í
opinberri trúariðkun sem og allri stjórnsýslu.
Þetta hafði í för með sér að færeyskt ritmál
lagðist af: Kirkjurnar fengu danskar biblíur og
sálmabækur, auk þess sem prestarnir voru
flestir danskir. Á veraldlegum valdastólum sátu
Danir í meirihluta ekki síður en í hinum geist-
legu hægindum og lög og reglugerðir voru
færðar til bókar á tungumáli herraþjóðarinnar.
Áhrif þessarar dönskuvæðingar voru að sjálf-
sögðu margvísleg, auk útrýmingarinnar á fær-
eysku ritmáli má nefna að fjöldi danskra töku-
orða skaut rótum í færeysku talmáli þótt nýju
orðin hafi yfirleitt lagað sig að færeyska beyg-
ingarkerfinu.
En almenningur hélt tryggð við færeysk-
una í daglegu tali og þótt Færeyingum væri
uppálagt að syngja sálmana í kirkjunni á
dönsku þá gerðu þeir það með sínu nefi, bæði
hvað varðar framburð og laglínur. Sama má
segja um danskvæðin, þótt ýmis dönsk kvæði
og vísur hafi átt vinsældum að fagna og flotið
með þegar Færeyingar gerðu sér dagamun og
dönsuðu hringdans þá var danski textinn yf-
irleitt lagaður að færeyskunni og minnti fram-
burðurinn fremur á norska tungu en danska.
Og ætíð var frumsaminn færeyskur kveðskap-
urinn í hávegum hafður.
„Glymur dansur í höll,
dans sláið í hring“
Vitað er að danskvæðahefðin í Færeyjum
nær óslitið aftur að minnsta kosti um sex til sjö
alda skeið. Eins og Íslendingar búa Færeying-
ar að ríkulegri munnlegri sagna- og kvæðahefð
og eru elstu uppskriftir slíks efnis frá fyrri
hluta sautjándu aldar. En því miður er lítið til af
heimildum um danskvæðin fyrr en á átjándu
öld þegar farið var að skrá þau skipulega niður.
Eina elstu heimildina um færeyskan dans er
reyndar að finna í Reisubók Jóns Ólafssonar
Indíafara. Jón segir frá því þegar hann lenti í
gleðskap miklum hjá lögmanninum Mikael í
Lambhaga ásamt mönnum af aðmírálaskipinu
sem hann var munstraður á: „Þar var gleði höfð
á margan hátt með hljóðfærum margs konar og
upp á færeyska vísu dans og hringbrot með
söng og kvæðum.“ Þetta var árið 1616 og
harma margir að Jóni skyldi ekki hugkvæmast
að nefna undir hvaða kvæðum dansinn var stig-
inn. Óskandi hefði verið að hann hefði sýnt
sömu nákvæmni og þegar hann, beint á undan
frásögninni af dansinum, telur upp þær vín- og
bjórtegundir sem hafðar voru á borðum í veisl-
unni: „…sem var mjöður með þrennu móti, vín
margháttað, Hamborgaröl, lýbískt öl, Rostock-
aröl, Þrándheimsöl, Kaupinhafnaröl með
tvennu móti, engelskt öl með þrennu móti, sem
var all [e. ale], strangbýr [e. strongbeer], og
skipsöl.“
Elstu uppskriftir af færeyskum kvæðum sem
vitað er um eru frá árinu 1639, þá fékk forn-
fræðingurinn Ole Worm sendar uppskriftir af
tólf kvæðum (að því talið er) til Kaupmanna-
hafnar. Þessi handrit urðu eldinum mikla 1728
að bráð, en að minnsta kosti fimm af þessum
tólf kvæðum eru ennþá þekkt (ekki er vitað
hvaða sjö önnur kvæði um var að ræða). Af
kvæðunum fimm úr þessari elstu þekktu upp-
skrift eru tvö sem byggja á efni úr íslenskum
rómönsum (frumsömdum riddarasögum):
Berrings vísa, sem byggð er á atriði úr Bærings
sögu, og Koralds kvæði, sem byggt er á Kon-
ráðs sögu keisarasonar. Þessi tvö kvæði eru að
mörgu leyti frábrugðin hefðbundnum færeysk-
um kvæðum. Þannig er Berrings vísa samsett
af löngum erindum (9 línur) og án viðlags og
þegar Koralds kvæði er skoðað nánar kemur í
ljós að hér er líklega upphaflega um íslenska
rímu að ræða, en sú ríma er þó glötuð í sínu
upphaflega formi.
Á tímabilinu 1770–1870 var skipulega staðið
að því að safna og skrifa niður kvæði og vísur
um allar Færeyjar. Á grundvelli þess efnis sem
þá var safnað varð til geysimikið kvæðahandrit,
Corpus Carminum Færoensium, sem Svend
Grundtvig og Jörgen Bloch ritstýrðu. Þetta
verk inniheldur um 70 þúsund kvæðaerindi og
vísur og af því getur maður ímyndað sér hversu
sterk danskvæðahefðin var í Færeyjum á átj-
ándu og nítjándu öld þegar íbúar eyjanna voru
aðeins um fimm þúsund talsins.
Einn af upphafsmönnum kvæðauppskrift-
anna var Jens Christian Svabo (1746–1824) sem
á árunum 1781 og 82 ferðast um Færeyjar til að
safna efni til náttúrulýsingar og safnaði hann
kvæðum í leiðinni. Kvæðauppskriftir Svabos
vöktu áhuga fárra fræðimanna á átjándu öld.
Þær lágu og rykféllu á Konunglega bókasafn-
inu í Kaupmannahöfn þar til ungur fræðimaður
að nafni Rasmus Rask fékk góðfúslegt leyfi til
„LEIKUM FAGURT Á FOLDUM,
ENGINN TREÐUR DANSINN
UNDIR MOLDUM“
„Nú þegar fjöldi færeyskra danskvæða er til á prenti
– og hefur þar með verið forðað frá glötun – og þegar
færeyskur dans er stiginn af lífi og sál niðri á bryggju
á sumarkvöldum veltir maður því fyrir sér hvort
færeysku danshefðinni sé borgið. Færeyski
hringdansinn (eða keðjudansinn) er svo mikið
meira en kvæðið sjálft. Hann er samfélagsleg
athöfn þar sem saman fer frásögn, söngur og
taktfastar hreyfingar allra sem taka þátt.“
E F T I R S O F F Í U A U Ð I B I R G I S D Ó T T U R
Dansaður var færeyskur hringdans fram eftir kvöldi en síðan var stiginn „enskur dansur“ fram á nóttina. Menn velta því fyrir sér hvort hinn færeyski lifi sambúðina af.
Ljósmynd/Þorvarður Árnason
MANNLÍF, MENNING OG BÓKMENNTIR Í FÆREYJUM – 2. HLUTI