Pressan - 02.07.1992, Blaðsíða 19

FIMMTUDAGUR PRESSAN 2. JULÍ 1992
19
L O G F R Æ Ð
JÓNAS FR. JÓNSSON
Málfrelsi fjölmiðla og áhrif Þorgeirsdómsins
Mörk málfrelsis eru huglægs eðlis og
ekki hægt að draga þau við einstök orð
eða tilefni. Islenska stjómarskráin geymir
ákvæði sem vemdar prentfrelsi en hins
vegar er ekkert ákvæði sem vemdar beint
málifelsi eða tjáningarfrelsi. Málífelsi og
skoðanafrelsi fá nokkra vemd af ákvæð-
um stjómarskrár um trúfrelsi, fundafrelsi
og félagafrelsi, svo og af þeim almennu
lýðræðiseinkennum sem koma fram í
stjómarskránni.
Prentmiðlar njóta vemdar prentfrelsis-
ákvæðis stjómarskrárinnar, svo langt sem
það nær, en einnig má færa sterk rök fyrir
því að túlka beri ákvæðið þannig, að það
nái einnig til ljósvakamiðla. Hér er þó um
lögfræðilegt ágreiningsefni að ræða, sem
ekki verður farið nánar út í hér.
Helstu lagaákvæði sem takmarka mál-
frelsi fjölmiðla em hegningarlög og þá
aðallega ákvæði um ærumeiðingar eða
ffiðhelgi einkalífs.
Ærumeiðingar em ólögmætar árásir á
æm annars aðila (einstaklings eða lögper-
sónu) með það að markmiði að spilla áliti
hans. Ærumeiðing getur verið ffamin
með hverjum þeim hætti sem mannleg
hugsun getur birst í, t.a.m. með orðum,
tónum, látbragði og myndum. Refsiverð
æmmeiðing þarf ekki endilega að vera
sett ffam sem staðreynd, hún getur þess
vegna verið í formi gmnsemda og spum-
inga. Ekki er heldur nauðsynlegt að hinn
æmmeiddi sé nefndur á nafti, ef ekki fer á
milli mála að hveijum aðdróttun beinist.
Engu skiptir hvort æmmeiðing er höfð
eftir öðmm eða ekki, því söguburður er
refsiverður. Þannig leysir það ekki undan
refsiábyrgð að heimildarmaður sé til-
greindur eða sjónarmið hins æmmeidda
fái að koma fram.
Friðhelgi einkalrfs er einnig vemduð af
refsilögum. Þannig er fjölmiðlum væntan-
lega óheimilt að skýra ffá heimilis- og fjöl-
skylduh'fi manna (þ.e. gegn vilja þeirra).
Einnig mætti segja, að umræða um hrein
persónumálefni einstaklings s.s. ffamhjá-
hald, ástarsamband, sjúkdóma, sérvisku,
sjálfsmorðstilraun o.þ.h. myndi yfirleitt
verða talin brot gegn friðhelgi einkalífs.
Friðhelgisbrot getur verið ffamið með rit-
uðu og mæltu máli en einnig með hljóði
og myndum (Ijósmyndum og sjónvarps-
myndum). Telja verður óheimilt að
mynda fólk án leyfis við heimili þess eða
annars staðar utan almannafæris. Það væri
sennilega einnig brot á friðhelgi einkahfs
að sýna mynd af fólki á almannafæri ef
myndin vegna aðstæðna, myndartexta að
greinartexta gæfi afbrigðilega mynd af
viðkomandi einstaklingi.
Þó svo að hér hafi verið talin upp helstu
brot fjölmiðla verður þó að hafa nokkum
fyrirvara. Gagnvart æmmeiðingarbrotun-
um leysir það yfirleitt undan refsingu að
fara með satt mál (en þó ekki ef ærumeið-
ingin verður talin gersamlega tilefnislaus,
sbr. 237. gr. hegningarlaga, eða sett ffam
á ótilhlýðilegan hátt við opinberan starfs-
mann, sbr. 108. gr. hegningarlaga). Sanna
þarf þau atvik sem dróttað er að mönnum.
Ekki er nægilegt að bera ffam hálfsann-
leik, draga rangar ályktanir af sannri at-
vikalýsingu eða færa staðreyndir í óhæfi-
legan búning. Sönn frásögn kann að valda
því að ekki sé refsað fyrir æmmeiðingu,
en sönn ffásögn getur hins vegar brotið
gegn ákvæðum um ffiðhelgi einkahfs. I
kenningum um ábyrgð fjölmiðla hafa
fræðimenn viljað meina að almannaper-
sónur (public figures) njóti minni æm- og
friðhelgisvemdar en almennt, einkum að-
ilar sem gegna trúnaðarstörfúm í þágu al-
mennings. Slík umræða þarf þó að vera í
tengslum við störf þeirra, s.s. launakjör,
eða hegðun sem hefúr áhrif á trúverðug-
leika þeirra (t.d. drykkjuskapur). Rökin
em þau að þessir aðilar verði almannaper-
sónur að eigin ósk, vitandi vits um afleið-
ingar þess, auk þess sem almenningur eigi
rétt á upplýsingum um þá sem gegna
störfum í þágu hans. Hjá Hæstarétti hefur
komið ffam að í þjóðmálaumræðu sé um
„rýmkað málfrelsi" að ræða og stjóm-
málabarátta verði ekki rekin í lýðræðis-
þjóðfélagi með málefnalegum rökum ein-
um saman. Hæstiréttur hefur einnig látið í
það skína að almannapersónur verði að
þola að vissu marki að teiknaðar séu af
þeim skopmyndir og það sama á væntan-
lega við um gamansögur. Rýmkað mál-
frelsi einskorðast ekki við almannaper-
sónur heldur er einnig talið af ýmsum
fræðimönnum að í lýðftjálsu þjóðfélagi
leiði það af tjáningarfrelsi, að þörf sé á op-
inberum og óhindmðum umræðum um
störf opinberra aðila (stofnana, nefnda,
ráða ríkis og sveitarfélaga), störf dómstól-
anna og kenningar vísindamanna svo eitt-
hvað sé nefnt. Þessa skoðun mátti m.a.
lesa út úr sératkvæði eins hæstaréttardóm-
ara sem dæmdi í máli Þorgeirs Þorgeirs-
sonar hér á landi og síðan auðvitað í dómi
Mannréttindadómstólsins í Strasbourg. í
þessum efnum verður þó að gera þá kröfu
til fjölmiðla, að þeir fjalli um málefni á
hludægan og tilhlýðilegan hátt.
Hér hefur í stuttu máli verið íjallað um
helstu takmörk málffelsis ijölmiðla. Um
áhrif Þorgeirsdómsins er ekki gott að
segja, þó má leiða líkum að því, að í ffam-
tíðinni muni íslenskir dómstólar hta meira
á tilefni ummæla og að hveijum þau bein-
ast í stað þess að líta til orðanna sjálffa.
Einnig má gera ráð fyrir því að dómstólar
muni líða harðari gagnrýni á opinbera að-
ila svo fremi hún sé sett ffam á málefna-
legan og rökstuddan hátt og snúist um
störf hins opinbera aðila, þ.e. að greint
verði betur á milli persónunnar og hins
opinbera aðila (jafnvel persónunnar og al-
mannapersónunnar). Áhrifin geta þó
spannað víðara svið en eingöngu varð-
andi tjáningarffelsi, einkum ef mannrétt-
indasáttmálinn í heild sinni yrði lögtekinn
eins og dómsmálaráðherra hefur nefnt
sem möguleika. Dómurinn ætti einnig að
hvetja fjölmiðlamenn til þess að óska eftir
ótvíræðu tjáningarífelsisákvæði í stjóm-
arskrána auk sérstakrar löggjafar um fjöl-
miðla, hlutverk þeirra og ábyrgð.
Höfundur er lögfræðingur Verstunarráðs
íslands og höfundur ritgerðar
um refsiábyrgð fjölmiðla.
STJÓRNMÁL
MÖRÐUR ÁRNASON
Tilraun um pólitíska algebru
Þegar leiðtogar og þingmenn Alþýðu-
bandalagsins fóru að búa sér til stefnu í
Evrópumálum varð þeim fljótt ljóst að
flokkslínan um EES varð að þræða ljóra
punkta.
I fyrsta lagi þurfti hún að vera þannig
að þeir gætu allir greitt atkvæði eins á
þinginu í haust. Hún mátti ekki raska að
ráði viðkvæmu valdajafnvægi innan-
flokks.
I öðru lagi þurfti hún að vera þannig að
filkostnaður yrði sem minnstur í stuðningi
meðal kjósenda.
I þriðja lagi þurfti hún að vera þannig
að flokkurinn yrði ekki hleginn shax útúr
alvömpólitík og þarmeð ffá stjómarþátt-
töku, hvort heldur er á þessu kjöm'mabili
eða næstu.
I fjórða lagi, síðast en ekki síst, þurfti
lína flokksins að stangast greinilega á við
stefnu ríkisstjómarinnar í málinu — eink-
um Alþýðuflokksins.
Þetta hlaut að verða flókin formúla, en
sem betur fer nýtur flokkurinn góðrar fag-
menntunar og verkþjálfunar í forystu-
sveit. Bæði fyrsta skilyrðið og það fjórða
útilokuðu það að hægt væri að samþykkja
EES, hvað sem líður stjómarskrá og þjóð-
aratkvæði. Það var augljóst að þingflokk-
ur og forysta hefði aldrei sameinast um
beint eða óbeint samþykki við sjálfan
EES-samninginn. Til þess var efnisleg
andstaða alltof megn í forystuhópnum, og
hefur styrkst vemlega við raunvemlega
eða ímyndaða kjördæmahagsmuni lands-
byggðarinnar, sem hefur traustan meiri-
hluta í þingflokknum. Og fyrst ríkisstjóm-
in vill samþykkja samninginn, þá verður
Alþýðubandalagið auðvitað að vera á
móti honum.
Annað skilyrðið og það þriðja komu
hinsvegar í veg fyrir að flokkurinn gæti í
heild sinni hafnað EES að efninu til. Þrátt
fyrir allt (— því miður, mundi margur
Állaballinn segja) er höfúðborgarsvæðið
uppspretta fylgis á landskvarða og ekki
vel gott að líta út einsog viðundur frammi
fyrir neytendum og ungu fólki í Reykja-
vík og nágrenni. Að auki hefði þvert nei á
efnisatriði EES-samningsins lokað öllum
samvinnuleiðum nema til Framsóknar og
hreinhfisarmsins í Kvennó.
Niðurstaða Alþýðubandalagsins í mál-
inu verðskuldar sinn sess í stjómmála-
skólum framtíðarinnar, og verður sjálf-
sagt skoðuð vandlega í dæmatímum í
póhfi'skri algebru. Hún er í stuttu máli sú
að segja bæði nei og já. Nei við EES-
samningnum, en já við megininnihaldi
hans öllu. Við eigum ekki að gera EES-
samninginn með EFTA-ríkjunum. Hins-
vegar eigum við að gera EES-samninginn
einir sér.
Á þennan hátt geta þingmennimir greitt
atkvæði allir saman í guðs ffiði og góðum
félagsanda. Hver um sig hefur svo sitt
leyfi til að vera á móti hvemig sem hann
„Aðeins eitt gleymdist í
Alþýðubandalaginu.
Og það var sjálft við-
fangsefnið. EES-samn-
ingurinn einsog hann
liggur fyrir. “
vill, bara ef hann er á mófi. Sumir em á
móti fríverslun, aðrir telja fullveldið í
hættu, aðrir að útlendingar kaupi jarðir í
sveitunum þeirra, aðrir em á móti Jóni
Baldvini. Og enn aðrir telja fiyggast að
vera á móti því sem maður skilur ekki.
En á þennan hátt á líka að forða flokkn-
um frá því að standa með allt niðmm sig
gagnvart þeim kynslóðum kjósenda sem
telja að náið alþjóðasamstarf sé Islending-
um hagfelldur kostur og eðlilegur. Um
það var nefnilega samið að um stund fall-
ist þeir sem em á móti fijálsum viðskipt-
um á að flokkurinn sé með frjálsum við-
skiptum, bara ef þau fara firam annarstað-
ar en á Evrópska efnahagssvæðinu. Og
niðurstöðunni núna fylgir líka lítið en
elskulegt bros til landsbyggðararmsins í
Sjálfstæðisflokknum, enda í gmndvellin-
um svipuð og stefha þess flokks í síðustu
stjómarandstöðu.
Þá var bara eftir að skýra það fyrir
þjóðinni hversvegna flokkurinn sat í ríkis-
stjóm í þijú ár meðan EES-viðræðumar
fóm fram án þess að stöðva þær viðræður.
En það var víst bara til að athuga hvort
það kæmi virkilega eitthvað útúr viðræð-
unum.
Þannig fæddist sú málamiðlun Alþýðu-
bandalagsforystunnar að fella fyrst EES-
samninginn og neyða síðan Evrópu-
bandalagið í tvíhliða viðræður um miklu
betri samning. Þetta var svo tilkynnt í
miðstjóm flokksins þar sem samstaðan
ríkti ein öllu æðri. AJf ánægju út að eyr-
um...
Aðeins eitt gleymdist. Og það var sjálft
viðfangsefnið. EES- samningurinn einsog
hann liggur fyrir með kostum og göllum.
Avinningar íslendinga af þeim samningi.
Áhættan sem honum fylgir, og ekki síður
áhættan við það að hafná honum, —
samningsstaðan í framhaldinu. Það gerð-
ist sumsé einsog oft áður í pólitískri um-
fjöllun á Islandi að dæmið reiknaði sig
sjálft, en málið sem um átti að véla varð
útundan, vegna þess að það skorti hug-
rekki til að ræðast við í hreinskilni og tak-
ast á um málefnin án bellibragða.
Það er leiðinlegt fyrir Alþýðubandalag-
ið, og færir andstæðingum þess óvænt
vopn í verkfúsar hendur. En við hin skul-
um rétt einu sinni vona að Eyjólfur hress-
ist.____________________________________
Höfundur er íslenskufræðingur.
FJÖLMIÐLAR
Hirting Hœstaréttar
ur; það er að hirta bæri Þorgeir fyrir orð
hans, hefði mannréttindadómstóllinn
sjálfsagt einnig hnekkt þeim dómi.
Umræðan um þetta mál Þorgeirs hefur
nær eingöngu snúist um 180. greinina og
er það miður. Málið snýst ekki um sér-
staka vemd opinberra starfsmanna fyrir
málfrelsinu í núgildandi lögum, heldur
um fomeskjulegan skilning íslenskra
dómstóla á málfrelsinu. í dómi sfnum
bendir Mannréttindadómstóllinn íslensk-
um dómumm hæversklega á að málfrelsi
sé ekki einungis til að fi'unda almælt fi'ð-
indi heldur sé það einmitt lögfest til að
tryggja fólki rétt til að segja það sem fá-
heyrt er og sumum kann jafnvel að þykja
móðgandi.
Þeir sem telja að einu viðbrögð íslend-
inga við dómi Mannréttindadómstólsins
í Haag í máli Þorgeirs Þorgeirssonar
gegn ríkinu eigi að vera sú að afnema
180. grein hegningarlaganna misskilja
dóminn. I honum felst mun víðtækari
álitshnekkir fyrir íslenska dómskerfið en
svo, að hann sé eingöngu bundinn við
þessa lagagrein.
Sem kunnugt er fjallar 180. greinin
um vernd opinberra starfsmanna fyrir
málfrelsinu. í raun bannar hún fólki að
hallmæla opinberum starfsmönnum. Þótt
fólk segi satt og rétt frá skömmum opin-
berra starfsmanna má dæma það ef dóm-
urum þykja skammimar ekki settar ffam
á tilhlýðilegan hátt.
Mannréttindadómstóllinn eyðir ekki
mörgum orðum á þessa lagagrein, enda
er hún í sjálfu sér það fáránleg að það
hefði ekki mikið upp á sig. Dómstóllinn
kemst einfaldlega að þeirri niðurstöðu að
skrif Þorgeirs Þorgeirssonar um lög-
regluofbeldi hafi verið réttmæt og engin
þau orð sem hann notaði þar um fauta-
skap lögreglumanna séu hrottalegri en
efni stóðu til. Að dæma hann fyrir þessi
skrif sé brot á málfrelsisákvæðum mann-
réttindasáttmálans.
Samkvæmt þessu hefði engu skipt þótt
Lögreglufélagið hefði farið í einkamál
við Þorgeir í stað þess að klaga hann fyrir
ríkissaksóknara. Ef borgardómur hefði
komist að sömu niðurstöðu og sakadóm-
Ég hef oft velt því fyrir mér hvemig
standi á því að íslendingar virðast hafa
afskaplega litla tilfinningu fyrir gmnd-
vallarmannréttindum. Fáar þjóðir era
jafnviljugar til að takmarka rétt einstak-
lingsins með fáránlegustu boðum og
bönnum. Ef til vill stafar þetta af því að
íslendingar þurftu ekki að beijast fyrir
þessum mannréttindum heldur fengu þau
send með pósti frá Danmörku. Hirting
Mannréttindadómstólsins á Hæstarétti
sýnir að þótt mönnum sé fyrirlagt að lesa
sér til um mannréttindi f stjómarskrá og
alþjóðasáttmálum er það ekki fil neins ef
skilningurinn nær ekki til hjartans.
Gunnar Smári Egilsson
„ Við erum langt
homnirmeð
þakið. Þjóðminja-
safnið erekki of
blautt í þeim
skilningi til
að geyma
brennivínið. “
Guðmundur Magnússon
þjóðminjavörður
(ý^jcirc aotíc ccci viicu
---- (cCCCC fLuu
Svcrcucc tiLLö-cyu.!
„Hún er bara að biðja um fund til
að taka fyrir aftur þessa tillögu
sem ekki er hægt að taka fyrir
vegna þess að þetta er bara ragl.“
Helga Kress
formaður
ivcrcvcc öLrycu.'v,

„Ekki svona reiður, Eiður.“
Ingólfur Guðbrandsson
ferðaguð
'E/Cc cíLj^ctcnciio?
, Annars er það helst álið sem
hefúr sýnt aukningu og það
sannfærir mig um að í því sé
framtíðin fólgin.“
Jón Sigurðsson
álmálaráðherra
c.Líýcu'cbLcucsii)
•jc-í. C jci!
, Ath. Þetta er ekki tilraun til
fyndni."
Árni Þór Sigurðsson
ritstjóri
/AL
vec^ t
t
VÍ(A,WC\,
„Þetta er gífurleg vinna og ég er
til dæmis að fara í vinnuna
núna.“
Salome Þorkelsdóttir
á mánudagsmorgni
'Efc'Ldi rrciprccLi ety
cLciLcc Lve.LcLu.’c
„En ég hef ekki lagt það í vana
minn að deila við dómarann."
Salome Þorkelsdóttir
forseti Alþingis
cS VO-CCCC fc.’C jíp’ci’C
j>e.icrc óecyc e-t u. trcec)
t(deytcu.i(dccyo
„Við horfum fram á það að verið
er að gera bændur að tekjulaus-
um aumingjum."
Guðbjartur Gunnarsson
bóndi