Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.2004, Blaðsíða 5

texta Beethovens: „Ó, vinir, ekki þessa
tóna!“
Héðan í frá gengur allt eins og í sögu. Boð-
skapurinn er fundinn, en það þurfti hálf-
gerða byltingu til, því að kór og einsöngvarar
áttu ekki „heima“ í sinfóníu árið 1824. Nú
taka við önnur sex tilbrigði um gleðistefið,
þar af eitt í „tyrkneskum“ stíl, með slagverki
tyrknesku herlúðrasveitanna sem höfðu ver-
ið eftirlæti Vínarbúa allt frá tímum Mozarts
(bassatromma, málmgjöll, þríhorn). Eftir
hraða hljóðfærafúgu stöðvast tónlistin á ný.
Nú tekur við hægur kafli, með nýju stefi sem
karlaraddirnar kynna til sögunnar („Seid
umschlungen, Millionen!“). Hér er sjónar-
hornið annað: gleðin sem guðsgjöf, sem lyftir
huganum upp í æðstu hæðir. Eins og í fyrsta
kaflanum er eitthvað kosmískt við tónlist
Beethovens í þessum hluta verksins. Hann
krefur söngvarana um að syngja á hæsta
tónsviði, eins og raddirnar eigi beinlínis að
teygja sig upp í himinhvolfið, og síendur-
teknir flaututónarnir glitra eins og stjörnur.
Orð Kants koma ósjálfrátt upp í hugann:
„hinn alstirndi himinn yfir mér og siðalög-
málið í brjósti mér“. Ekki erum við fyrr lent
á fastri jörð en Beethoven teflir fram sínu
stærsta trompi, og lætur tvö aðalstef kaflans
(„Seid umschlungen“ og gleðistefið) hljóma á
sama tíma, sem fúgu. Nú verður ekki lengra
komist, en fjörugt niðurlagið teygir sig sífellt
lengra, eins og Beethoven eigi erfitt með að
segja skilið við gleðivímuna sem hann hefur
byrlað sjálfum sér og öllum þeim sem hlusta.
Lengi hefur verið deilt um hvernig sé best
að túlka hið margbreytilega form lokaþátt-
arins. Hann er sannarlega óhefðbundinn
lokaþáttur í sinfóníu, öllu frekar eins og
konsert fyrir einsöngvara og kór, jafnvel
smækkuð útgáfa af óratóríu eða franskri
kantötu frá byltingartímanum. Hann kallast
bæði á við sónötu- og tilbrigðaform, og þótt
margt beri á milli í öðrum atriðum virðast
flestir sammála um að hægt sé að telja átta
tilbrigði við gleðistefið. Lokaþátturinn end-
urspeglar líka heildarform sinfóníunnar: inn-
gangskafli; scherzo; hægur kafli; niðurlag.
En þó er mest um vert að í tónunum býr
upphafning sem engin orð fá almennilega
skýrt.
Viðtökur og áhrif
Níunda sinfónían var frumflutt í Kärtn-
ertor-leikhúsinu í Vínarborg 7. maí 1824,
ásamt forleiknum Vígsla hússins og þremur
köflum úr hátíðarmessunni Missa solemnis
(sem voru raunar kallaðir „lofsöngvar“ í efn-
isskránni, þar sem stjórnvöld höfðu bannað
að messutónlist væri flutt á tónleikum). Sam-
kvæmt venju á fyrri hluta 19. aldar stóð kór-
inn fyrir framan hljómsveitina en ekki fyrir
aftan hana eins og tíðkast nú. Þetta gerði
það að verkum að kórhljómurinn barst mun
betur út í salinn, en gat átt á hættu að skapa
vandræði þar sem hinn fjölmenni kór kom í
veg fyrir að allir hljóðfæraleikarnir sæju
hljómsveitarstjórann. Því var fenginn „auka-
stjórnandi“, fiðluleikarinn Ignaz Schupp-
anzigh, sem bar ábyrð á hljómsveitinni og að
koma „skilaboðum“ aðalhljómsveitarstjórans
Michael Umlauf (sem stóð fyrir framan kór-
inn) áleiðis til félaga sinna. Það sem þó var
ekki síst óvenjulegt við frumflutninginn var
að Beethoven sjálfur sat við hægri hönd Um-
laufs, gaf honum inn réttu tempóin og að-
stoðaði með bendingum eftir því sem honum
fannst þurfa. Þó er óvíst hversu mikla hjálp
tónskáldið hefur getað veitt, því að Beethov-
en var orðinn gjörsamlega heyrnarlaus þeg-
ar hér var komið sögu. Þegar tónleikunum
lauk tóku við langvinn fagnaðarhróp áheyr-
enda, en Beethoven tók ekki eftir neinu fyrr
en einn einsöngvaranna sneri honum við til
að sjá fram í salinn.
Vínarbúar kunnu vel að meta hina nýju
sinfóníu og klöppuðu milli kafla eins og venja
var þegar nýtt verk féll í kramið. Hljóm-
sveitin var aftur á móti illa undirbúin og
heildin því ekki eins áhrifamikil og annars
hefði verið. En að Vínarborg undanskilinni
áttu áheyrendur í mestu vandræðum með að
átta sig á risavaxinni tónsmíð Beethovens.
Hún þótti einfaldlega of erfið, hvort sem var
fyrir söngvara, hljómsveit eða áheyrendur.
Þegar Níunda sinfónían var fyrst flutt í
London, í mars 1825 af London Philharmonic
Society (sem hafði upphaflega pantað verkið
hjá Beethoven) voru margir gagnrýnendur
yfir sig hissa. Einn skrifaði í tónlistarblaðið
The Harmonicon að það væri „ómögulegt að
skilja, hvernig lokaþátturinn tengist hinum
þremur, stefnuleysið í verkinu var algjört.
Við verðum að láta í ljósi þá von okkar að
þetta nýja verk Beethovens verði fært í ein-
faldara horf, að endurtekningarnar verði
styttar og kórnum sleppt alfarið; þá verður
hægt að hlýða á sinfóníuna með óblandinni
ánægju“. Aðrir sögðu verkið vera „óheyri-
lega firru“ og „síðustu neista deyjandi snilli-
gáfu“ Það var ekki fyrr en rúmum tveimur
áratugum síðar að gagnrýnendur hættu að
kvarta yfir lélegum undirbúningi og að flytj-
endur stæðu ekki undir kröfum Beethovens.
Richard Wagner bar hvað mesta ábyrgð á
hugarfarsbreytingunni. Árið 1846 var hann
„kapellmeister“ í Dresden og stjórnaði verk-
inu á vel heppnuðum tónleikum, en aðeins
eftir áður óhugsandi æfingafjölda; sagt er að
hann hafi haft tólf æfingar fyrir selló og
kontrabassa eingöngu. Útkoman varð, að
sögn eins sjónarvotts, að gleðistefið í síðasta
þættinum var leikið „afar blíðlega og með
tónblæ áþekkum mannsrödd; kliður stefsins
hljómaði eins og himneskur innblástur, rís-
andi og hnígandi þar til það sameinaðist allri
hljómsveitinni“.
Þegar upp var staðið varð tónlist 19. aldar
ekki söm eftir Níundu sinfóníuna. Wagner
átti stóran þátt í að breiða út boðskapinn um
mikilfengleik verksins, bæði sem stjórnandi
og rithöfundur, en skrif hans um verkið
spanna þrjátíu ár, frá smásögunni „Píla-
grímsferð til Beethovens“ (1840) til ritsins
Beethoven (1870). Hugmyndir Wagners um
músíkdramað, sem sameina átti helstu kosti
leikhúss og tónlistar, endurspegla að miklu
leyti túlkun hans á sinfóníu Beethovens. Í
huga Wagners var Níunda sinfónían sönnun
þess að sinfóníska formið hefði gengið sér til
húðar og að héðan í frá ætti söngur og hljóð-
færaleikur að vera óaðskiljanlegur hluti af
stærri heild. Þetta varð útgangspunkturinn
fyrir alla hans óperusmíði, „heildarlistaverk-
ið“ svokallaða. „Með innkomu raddanna skín
ljós þar sem áður var kaos; skýr og ákveðin
framsetning söngsins hefur sigrað hina
óræðu tjáningu hljóðfæranna,“ segir Wagner
á einum stað.
Áhrifin voru ekki síðri á önnur tónskáld
19. aldar. Hvert einasta tónskáld sem fékkst
við sinfónískt form á rómantíska tímabilinu
stóð að vissu leyti í „skugga“ hinnar Níundu.
Öll leituðu þau svara við spurningunni
hvernig hægt væri að nálgast mikilfengleik
Beethovens, en útkomurnar urðu um margt
ólíkar. Brahms vísar greinilega til gleðióðs-
ins í fyrstu sinfóníu sinni, en án þess að nota
kór; hér eru skilaboðin þau að þegar öllu sé á
botninn hvolft sé hljómsveitin fullfær um að
standa á eigin fótum. Önnur tónskáld sömdu
„kórsinfóníur“ sem urðu sífellt viðameiri – í
„Lobgesang“ sinfóníu Mendelssohns skyggja
risavaxnir söngkaflarnir algerlega á hljóm-
sveitarkaflana þrjá sem koma á undan, og í
áttundu sinfóníu sinni sleppir Gustav Mahler
inngangsköflunum alfarið, en teflir þess í
stað fram tveimur risavöxnum kórköflum í
röð. Níunda sinfónían var stórbrotin fyrir-
mynd hinna sífellt útblásnari stórforma róm-
antíkurinnar, þar sem sinfóníska formið bar
vitaskuld hæst.
Níunda og nútíminn
Níunda sinfónía Beethovens er stórfeng-
legt listaverk, hvort sem metið er út frá mús-
íkölskum eða hugmyndafræðilegum forsend-
um. Hún er tónverk með háleitan tilgang.
Friedrich Nietzsche segir um verkið í bók
sinni Fæðing harmleiksins: „Nú birtist
þrællinn okkur sem frjáls maður; allir þeir
fjandsamlegu múrar sem ýmist nauðsyn eða
harðstjórar hafa reist manna á milli eru möl-
brotnir. Nú, þegar guðspjall hins guðlega
samhljóms hefur opinberast okkur í tónum,
mun hver einstaklingur ekki aðeins sættast
við náunga sinn heldur sameinast honum í
anda.“ Enn finnst þó hvort tveggja í heim-
inum, þrælar og múrar. Kannski er raun-
verulegur boðskapur Níundu sinfóníunnar á
21. öldinni einmitt að sofna ekki á verðinum,
láta ekki smitandi gleðivímuna sem fylgir
tónunum sljóvga vitund okkar, heldur standa
vörð um hugsjónirnar sem aldrei fyrr. Ní-
unda sinfónía Beethovens er ljós í myrkrinu;
hún talar til okkar ofar stund og stað og
minnir okkur á hvernig heimurinn gæti orðið
ef mannkynið bæri gæfu til að koma sér sam-
an um þá hluti sem raunverulega skipta máli.
Helstu heimildir
Nicholas Cook: Beethoven – Symphony no. 9 (Cam-
bridge University Press, 1993).
Maynard Solomon: Beethoven, 2. útgáfa (Schirmer
Books, 1998)
Lewis Lockwood: Beethoven – The Music and the
Life (W.W. Norton, 2003).
Drög að lokaþætti Níundu sinfóníunnar. Skissubók Beethovens að verkinu seldist á metverði hjá uppboðshaldaranum Sotheby’s fyrir tæpu ári.
Höfundur er kennari í tónlistarfræðum við
Listaháskóla Íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. APRÍL 2004 5
Fagra gleði, guða logi,
Gimlis dóttir, heill sé þér!
í þinn hásal hrifnir eldi,
heilög gyðja, komum vér.
Þínir blíðu töfrar tengja,
tízkan meðan sundur slær;
allir bræður aftur verða
yndis-vængjum þínum nær.
Hver þann dýrgrip hefir hlotið,
hjartans vin að eiga sér,
hver, sem festi fríðan svanna,
fagran, syngi nú sem vér, –
já, hver aðeins eina sálu
eignar sér um víða storð, –
hinn, sem enga á, skal kveðja
angurstárum þetta borð!
FRIEDRICH SCHILLER
Friedrich Schiller (1759–1805) samdi Óðinn til gleðinnar (An die Freude) árið 1785 og kom hann út á
prenti ári síðar. Schiller endurbætti kvæðið 1803 og það er sú útgáfa sem Ludwig van Beethoven notar
í Níundu sinfóníu sinni. Íslensku þýðinguna gerði sr. Matthías Jochumsson (1835–1920).
TIL GLEÐINNAR
(brot)