NT - 17.11.1985, Blaðsíða 14

14 Sunnudagur 17. nóvember NT
Hugleiðingar um íslenska menningu VII
■ Fortíðin er aldrei eitthvað sem er
búið, heldur reynsla sem heldur
áfram að niða í blóði okkar. Allt sem
nú er, hefur orðið til og er eins og þaö
er vegna þróunar; það líf sem við
lifum nú er afleiðing og afrakstur af
baráttu, striti og lífi fyrri kynslóða.
Allur okkar hugsunarháttur og við-
miðanir eru meira og minna skilyrt af
sögulegum aðstæðum.
Stressaður nútíminn hefur gleymt
þessu og misst samband við uppruna
hlutanna.
Nú á dögum telja menn sig frjálsa,
svo hrapalegur misskilningur sem
það nú er. Fortíðin kemur okkur ekki
við, og þetta fáránlega líf sem ein-
hverjar hræður hafa dregið fram í
landinu hér áður fyrr, er eitthvað
allsendis óskylt okkur. Við erum nú-
tímafólk með sífullan maga, sjónvarp
og flugvélar. Hvílikur munur! Og við
megum allt. Gjörsamlega.
Svo agalega frjáls.
Hvað ætli myndi gerast ef viö
stæðum alltíeinu rafmagnslaus og
bensínlaus og sjoppulaus og þyritum
að lifa í sátt við þetta land einsog
forieðrum okkar og frmæðrum var
gert? Ég ætla bara ekki að hugsa útí
það...
En hver er kjarni málsins? Hver er
þessi þjóð? Hvað kann hún og hvað
kann hún ekki? Hver er máttur hennar
og hvernig nýtir hún hann?
Á tyllidögum er talað fjálglega um
gullöld afturí fornöld, um upprétta
menn og konur sem höfðu farið
langan veg og háskalegan til að
stofna frjálst ríki sem kallað var
þjóðveldi. Svo er vitnað í Jónas sem
orti um stund þíns fegursta frama, en
hversdags er þetta eitthvað sem
kemur málinu ekkert við. Hversdags
erum við lítil Ameríka, með minni-
máttarkennd gagnvart þeirri stóru.
Það tekur víst þjóð sem hefur verið
undir erlendum yfirráðum í meir en
sjö aldir langan tíma að rísa á fætur
pg finna sitt fyrra afl. Enn eiga
íslendingar, - ekki bara sá sauðsvarti
múgur, heldur einnig menntamenn, -
langt í að geta kallast andlega sjálf-
stætt fólk. Metnaðarlaus hugsunar-
háttur nýlendubúans hefur reynst fjári
lífseigur, með allri sinni vanmeta-
kennd gagnvart hinum „stóru“ út-
löndum og þvi sem þaðan kemur, og
hér er gleypt gagnrýnislaust.
Nú er heimurinn að smækka, breyt-
ingar ganga hratt, yfir, og þegar svo
er, þurfa þjóðir sem sífellt eru að
nálgast hver aðra, að vera með
sjálfar sig sæmilega á hreinu, eins og
það er kallað. Ef allt draslið verður
ekki gleypt í einu rosalegu sjálfseyð-
ingarbáli einn kemískan veðurdag,
má búast við að jarðarbúar muni
mynda ’eina menningarlega heild
sem, ef vel tekst, verður einhverskon-
ar sambræðsla þess besta sem hefur
þróast í hverju horni.
Vilji íslendingar ekki láta gleypa
sig, er menningarleg endurnýjun á
þeim grunni sem hér hefur alltaf verið
óumflýjanleg. Það væri hlálegur
fjandi ef þessi þjóð, sem hefur lifað af
hið ótrúlegasta mótlæti og hörmung-
ar öld eftir öld, missti endanlega
máttinn og sjálfsvitundina þegar ein-
mitt kemur tækifærið til að hefja þá
menningu sem hún hefur skapað til
vegs. Hér er ekki verið að prédika
einhverja þjóðrembulega afturúr-
stefnu, heldur reynt að minna á að
enginn getur flúið uppruna sinn án
þess að gera sig að viðrini, og að
styrkur manna felst einmitt í að
gangast við upprunanum.
Þetta eilífðar smáblóm eða vind-
barið strá útá berangri; þetta líf,
fíngert á sinn hátt en þó sterkt, -
þetta er lífið sem víðast hvar er á
undanhaldi á þessari jörð sem verk-
smiðjur eru farnar að drottna yfir en
ekki menn. Eyðisandar og jöklar;
hrikaleg náttúra, í hverrar skauti við
búum, þrælupptekin við að apa eftir
hrunadansi vestrænnar siðmenning-
ar, eru þau auðæfi sem eiga eftir að
slá allar olíulindir út. Hvenær skyldu
menn taka við sér og átta sig á, að
óspjölluð náttúra er mikilvægasta
auðlind sem fyrirfinnst? íslendingar
geta lyft grettistaki og gert land sitt að
alþjóðlegum sælureit ef þeir líta upp-
úr lágkúru hversdagsins og skynja
það sem þeir eiga þrátt fyrir allt
sameiginlegt. En hér sjá menn ein-
tóm tormerki.
Það er til dæmis tóm bábilja að
ferðamennska geti ekki þrifist nema
tvo mánuði á sumrin. Með samstilltu
átaki má koma hér up blómlegri
atvinnugrein í móttöku ferðamanna
svo að segja allan ársins hring, því
hingað kemur fólk tilað leita að
tvennu: upprunalegri menningu og
óspilltri náttúru, í hvaða ham sem
hún kann að vera. Bæru íslendingar
gæfu tilað sýna menningararfi sínum
tilhlýðilega virðingu, færa tilaðmynda
söfn hér í nútímalegt horf og standa
einusinni saman, mætti vinna stór-
virki. Ekkert þarf annað en viljann og
kostnaður við slíkt er ekki lengi að
skila sér í auknum straumi ferða-
manna.
En þetta kallast víst bjartsýni og á
ekki við á tímum sem þessum. Hér er
þetta splundraða þjóðfélag með allri
sinni óáran og kveini, kynslóðabili og
stressi, þar sem listamenn og
menntamenn eru úr kallfæri, pólitísk
sundrung og átök um alla hluti. Hver
höndin upp á móti annarri, eins og
gamla fólkið segir.
Hvaö er að Kibbi?
Menntamenn kvarta yfir því að þeir
nái ekki til fólksins. Listamenn kvabba
um einangrun. Reynt er að klóra í
bakkann með útgáfu tímarita, Ijóðlist-
arhátíðum, ráðstefnum og uppákom-
um. En allt er á sömu bókina lært:
menn eru að rotta sig saman í litlum
hópum sem hver um sig ætlar aö
gera stórt. Allir gera þeir minna en
efni standa til og ástæða væri til. t.
Sú gerjun sem er í menningu og
listum í þessu þjóðfélagi þarf að finna
sér sameiginlegan farveg til útrásar;
það sem til þarf að koma er samstill-
ing krafta þar sem listamenn og
menntamenn koma saman og beina
spjótum sínum að einhverju
ákveðnu.
Hér er uppástunga um samfylking-
araxjón, og þóað framkvæmd hennar
sé kannski háð töluverðum tæknileg-
um örðugleikum sét ég hana fram
samt sem áður og minni á að öll
stórvirki eru tæknilega örðug. Þetta
er alténd hugmynd.
I Straumsvik, beint á móti álverinu,
eru rústiraf gömlu bænahúsi þarsem
menn áðu hérfyrrum á lestarferðum.
Á sínum tíma fann Kristján Eldjárn
merkan grip þar: litla styttu af heilagri
Barböru, sem er verndardýrlingur
gegn jarðeldum og náttúruhamförum,
og vonandi líka álverum.
Þetta er því symbólísk staðsetning.
Austur af rústunum má koma fyrir
því verki sem hér verður lýst: Fyrst er
tekin ein feit og frjósöm Venus úr
fornöld, hún stækkuð uppí líkams-
stærð og henni stillt útí hraun. Síðan
tökum við Botticelli-verkið þar sem
Venus er að fæðast í skel, stækkum
það uppí u.þ.b. tvær mannhæðir,
stillum því upp nokkru fjær, og svo að
síðustu: eitt risavaxið egg úr ís, sem
bráðnar í vorsólinni (því svona hug-
mynd er best að framkvæma að vori,
sbr. vorhugur) uns í Ijós kemurstytta:
Venus hin nýja sem biðja mætti
góðan skúlptúrista að gera.
Þetta yrði endurfæði og Venusar
og framlag íslendinga til upphafs
þeirrar menningarlegu endurfæðing-
ar sem i aðsigi er í heiminum.
í kringum þetta gætu síðan lista-
menn gert hvað þeir vilja, framið
músík, Ijóð og gjörninga, og sagn-
fræðingar gætu frætt okkur um margt,
t.d. Jón Arason endurreisnarmann
og lífsspeki hans.
Aðalatriðið er, að hér myndu koma
saman þeir sem telja endurreisn gott
mál og vilja rjúfa þá einangrun og
niðurbásun sem hamlar allri framþró-
un.
íslendingum er alltaf í mun að
vekja heimsathygli, og það má full-
yrða að fyrirtekt sem þessi myndi
vekja sanna hrifningu víða um hrjáð-
an heim, og örugglega verka sem
sterkari land- og þjóðarkynning en
allar gljáprentaðar falsmyndir af land-
inu til saman.
Þorgeir Kjartansson