Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.2004, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. október 2004
Þ
egar Coline Serreau fæðist í
París 29. október 1947 er mikil
gerjun í aðsigi í frönsku leik-
listarlífi sem átti eftir að hafa
djúpstæð áhrif á leikritun út
um allan heim og svo verður
hún barn ’68-kynslóðarinnar í Frakklandi og
skarpskyggn baráttumaður í þeirri víðfrægu
uppreisn gegn kyrrstöðu.
Eftir seinna stríð verður til hreyfing í
Frakklandi sem brýtur blað í sögu leikrit-
unar, umrótaði öllu því sem hafði verið skrif-
að til þessa, færði út takmörk sviðsins og
auðgaði leikbókmenntir okkar tíma. Listin
hafði ekki dáið í gasklefunum í Þýskalandi,
það eru átök í pólitíkinni og ólga í leikhúsinu:
Avant-garde leikhúsið eða „nýja leikhúsið“
verður til. Þessu öllu rennir Coline Serreau
niður með móðurmjólkinni. Hún fæðist inn í
leiklistarfjölskyldu, því faðir hennar Jean
Marie Serreau er leikari, mikilhæfur leik-
stjóri og leikhússtjóri og móðirin Geneviève
Serreau er rithöfundur og leikritaskáld, og
þau áttu bæði drjúgan þátt í að hrinda avant-
garde leikhúsinu af stokk-
unum. Í Frakklandi verður
nafn Jean Marie Serreau
ávallt bendlað við Brecht og
Beckett en hann varð fyrstur
manna til að kynna Brecht í Frakklandi árið
1950 og það var honum að þakka að Beðið
eftir Godot komst fyrst á fjalirnar í Babylon-
leikhúsinu 1953 þar sem hann var leik-
hússtjóri, en Roger Blin sem vildi setja verk-
ið upp hafði gengið á milli leikhúsa og alls
staðar fengið synjun. Þetta verk Becketts er
og verður tákn avant-garde hreyfingarinnar,
það sem mestur ljómi stafar af, það sem
stendur hæst. Jean Marie Serreau átti þátt í
að fleiri avant-garde höfundar voru settir á
svið, Ionesco, Adamov, Audiberti, Genet og
Ghelderode, og seinna studdi hann yngri höf-
unda einsog Michel Vinaver, Marguerite
Duras og Max Fritch. Móðirin Geneviève
Serreau var einnig mjög virk innan leikhúss-
ins, hún skrifaði leikrit en er líklega þekktust
fyrir að hafa skrifað Sögu avant-garde leik-
hússins (Histoire du „Nouveau Théâtre“) sem
kom út hjá Gallimard árið 1966 og er eitt
helsta rit um þetta efni, enda bókin skrifuð af
miklu næmi og þekkingu.
Þegar Coline Serreau leggur út í lífið býr
hún því að miklu listrænu veganesti. Hún er
réttnefnt leikhúsbarn, eldhugi, kappsöm og
kraftmikil. Hún leggur í æsku stund á bæði
klassískan og nútímaballett, æfir loftfimleika
í sirkusskóla Annie Fratellini, lærir á orgel,
stundar tónmennt í Tónlistarháskólanum og
bókmenntir í Sorbonne. Og virðist meira að
segja búa yfir hæfileikum á öllum þessum
sviðum! En þegar hún stendur frammi fyrir
því að velja, þá nær leikhúsbarnið yfirhönd-
inni. Hún kemst inn í þekktan leiklistarskóla
í París, l’Ecole de la Rue Blanche, og sækir
tíma hjá Andreas Voutsinas. Leikferill henn-
ar hefst árið 1970 í Théâtre du Vieux-
Colombier og upp frá því leikur hún jafnt á
sviði sem á hvíta tjaldinu. Hvert stór-
hlutverkið á fætur öðru fellur í hennar hlut,
kvenhetjur Shakespeares og Pirandellos en
líka hrein gamanhlutverk einsog þau sem
franski gamanleikjahöfundurinn Coluche
skrifar.
Fljótlega vill Coline Serreau ekki bara
túlka persónur sem sprottnar eru úr hug-
arfylgsnum annarra, hún vill láta öðruvísi og
meira að sér kveða og hún hefur sjálf að
skrifa og leikstýra. Árið 1973 skrifar hún
handritið að kvikmyndinni Við fórum ást-
arsöguvillt (On s’est trompé d’histoire d’am-
our) sem Jean-Louis Bertucelli leikstýrir en
þar fór Francis Perrin með aðalhlutverkið.
Tveimur árum síðar, þegar Coline Serreau er
28 ára gömul, tekur hún sér í fyrsta sinn
stöðu fyrir aftan kvikmyndavélina og gerir
myndina En hvað vilja þær eiginlega? (Mais
qu’est-ce qu’elles veulent?) sem er kynnt á
kvikmyndahátíðinni í Cannes árið 1977.
Myndin er nokkurs konar heimildarmynd,
þar sem Serreau tekur viðtöl við konur og
skilgreinir á fíngerðan hátt kvenfrelsiskröfur
kynsystra sinna, að nokkru leyti að fordæmi
Agnès Varda. Kvenfrelsisbaráttan er í al-
gleymingi í Frakklandi og Coline Serreau
sem er barn sinnar kynslóðar vill leggja sitt
af mörkum. Eftir þessa mynd fær hún á sig
þann stimpil að vera vinstrisinnaður fem-
inisti. Og ekki að ósekju. Henni hefur skilist
að listin er gífurlega sterkt vopn í allri þjóð-
félagsbaráttu, bæði kvikmyndalistin og leik-
sviðið sem hún byrjar nú að skrifa fyrir.
Coline Serreau er ákveðin kona og mikill
eldhugi. Hún hefur bakgrunninn, sjálfsálitið,
orkuna, getuna og umfram allt viljann og
löngunina. Hún vill breyta. Hún vill víkka
sjóndeildarhring almennings, færa honum ný
lífsgildi. Hún vill opna augu áhorfenda, fá þá
til að hugsa og skilja til þess að þeir verði
betur í stakk búnir til að skapa nýjan og betri
heim. Coline Serreau er skarpskyggn bar-
áttumaður í uppreisn gegn kyrrstöðu, gegn
arfgengum venjum, gegn smáborgaraskap.
Hún hrærist í ölduróti nútímans og er barn
’68-kynslóðarinnar.
Hún kýs því í verkum sínum, bæði leik-
ritum og kvikmyndum, að leggja meiri
áherslu á innihaldið en formið. Djarfar til-
raunir með ný leikræn form, sem eiga mjög
upp á pallborðið í Frakklandi, vekja ekki
áhuga hennar. Hún vill skila sínu á skýran og
einfaldan hátt, hennar markmið er að ná til
sem flestra. Til alþýðu manna. Því hún tekur
á málum sem snerta alla og til þess að ná til
þeirra velur hún skæðasta vopnið, húmorinn.
Hún vill segja sögur, hún vill segja allt af
létta og segja hvað mætti betur fara. Hún vill
segja að staða konunnar í þjóðfélaginu sé
ekki eins og hún ætti að vera – og ekki staða
karlsins heldur, ef út í það er farið – að ras-
ismi sé ófyrirgefanlegur, að atvinnuleysi og
vosbúð eigi ekki að eiga sér stað …
Coline Serreau skellir skollaeyrum við tali
þeirra sem reglulega kveða upp dauðadóm
yfir leikhúsinu. Existensíalískar spurningar
höfða ekki til hennar, hún neitar að taka öðru
vísi á listinni en á þann hátt sem allir skilja.
Hún er alltaf jafnherská.
Í kvikmyndinni Því ekki? (Pourquoi pas?)
frá árinu 1977 tekst hún á við kreddur þjóð-
félagsins og boðar frjálsar ástir. Í myndinni
er fjallað um ástarþríhyrning, um tvo karl-
menn og eina konu sem lifa saman og elskast.
Annar karlmannanna er heimavinnandi og
eldar, saumar og bætir flíkur, því fyrir Coline
Serreau er konan ekki ein um að vera föst í
fjötrum kynhlutverkanna heldur karlinn ekki
síður. Hún gerir sér far um að laða fram hið
kvenlega í karlmanninum, færa kynja-
hlutverkin nær hvort öðru, láta þau snertast.
Og karlmaður getur líka hugsað um hvít-
voðung. Í kvikmyndinni Þrír karlmenn og
hvítvoðungur (Trois hommes et un couffin)
sem hún gerir árið 1985 stillir hún upp þrem-
ur karlmönnum sem lenda í þeirri kostulegu
stöðu að fá hvítvoðung upp í hendurnar sem
þarf að ala upp og á eftir að kollvarpa þægi-
legu piparsveinalífi þeirra. Þessi mynd naut
einstakrar almannahylli í Frakklandi, hún var
á hvíta tjaldinu samfleytt í sex mánuði og 8
milljón manns komu að sjá hana. Myndin
fékk Cesar-kvikmyndaverðlaunin sem besta
mynd ársins og fór sigurför um allan heim.
Hollywood renndi hýru auga til handritsins
og gerði sína útgáfu árið 1987, Three men
and a baby, í leikstjórn Leonards Nimoys.
Kaninn lét þó ekki þar við sitja heldur bað
um meira og þá skrifaði Coline Serreau
handritið að Three men and a little lady sem
Emile Ardolino leikstýrði. Hún tók sama
tema upp aftur með nákvæmlega sömu leik-
urunum árið 2002 og heitir myndin einfald-
lega 18 árum síðar (18 ans plus tard) en þá
eru hinir sömu kumpánar ekki lengur með
ungbarn sem þarf að gefa pela, svæfa og
skipta á heldur 18 ára stúlku. Voðinn er vís!
En Coline Serreau tekst á við fleiri þjóð-
félagsvandamál, einsog til dæmis hina alls-
ráðandi peningagræðgi. Í kvikmyndinni Eftir
hverju erum við að bíða til að vera ham-
ingjusöm! (1982) beinir Coline Serreau spjót-
um sínum að auglýsingaheiminum, en myndin
fjallar um statista sem eru að leika í auglýs-
ingamynd og komast að því að framleiðand-
inn arðrænir þá. Hópurinn fer því í verkfall,
lokar framleiðandann inni og lærir um leið
hvað samstaða og vinátta þýða í lífinu. Í kóm-
edíunni Romuald og Juliette fjallar hún um
rasisma og stéttaskiptingu, en þar segir frá
forstjóra stórfyrirtækis og svartri hreingern-
ingakonu sem fella hugi saman – og það
gengur upp! Árið 1992 er orðið „kreppa“ á
allra vörum í Frakklandi og þá gerir hún
kvikmynd með því nafni (La Crise) þar sem
segir frá manni sem missir konuna og vinn-
una sama daginn og öðlast ekki tiltrú á lífið
fyrr en hann hittir fátækling, heimilislausan
utangarðsmann, sem kemur honum í skilning
um hvað máli skipti. Myndin fær mjög góðar
undirtektir og hlýtur Cesar-verðlaunin fyrir
besta kvikmyndahandritið. Í kvikmyndinni
Chaos frá árinu 2001 dregur Coline Serreau
upp svarta mynd af heimi vændis og þræla-
halds en þessa mynd endurgerði hún fyrir
skömmu og þá með Meryl Streep í aðal-
hlutverki.
Coline Serreau er þekktust fyrir kvik-
myndir sínar, en inn á milli snýr hún sér
ávallt aftur að leikhúsinu, fyrstu ástinni. Hún
heldur áfram að skrifa, leika, leikstýra. Alltaf
með sama lífskraftinum, sama viljanum til að
betrumbæta heiminn, í hið minnsta fé-
lagslega, siðferðislega og pólitískt. Annað er
víst ekki í okkar valdi. Leikritin Héri Héra-
son (1984), Quisaitout og Grobéta (1990) og
Le Salon d’été frá 1997 eru þau leikrita henn-
ar sem mesta athygli hafa vakið í Frakklandi
og víða um heim. Hún er einnig virtur leik-
stjóri og leikstýrði til dæmis Rakaranum í
Sevilla sem var frumsýndur í Bastilluóper-
unni árið 2002, sýndur aftur á síðasta ári og
verður tekinn til sýninga enn á ný í desember
2004. Þessi atorkusama kona hefur að vonum
hlotið ýmis verðlaun og viðurkenningar. Hún
hlaut nýlega heiðursverðlaun franska rithöf-
undasambandsins, S.A.C.D., fyrir ritstörf sín
og á Bastilludaginn 14. júlí síðastliðinn sæmdi
forseti Frakka, Jacques Chirac, hana ridd-
araorðu frönsku heiðursfylkingarinnar fyrir
störf hennar í þágu listarinnar.
Í uppreisn gegn kyrrstöðu
Leikritið Héri Hérason var frumsýnt í Borg-
arleikhúsinu í gær. Höfundur þess er franska
leikskáldið, leikkonan og kvikmyndagerð-
armaðurinn Coline Serreau. Hún er þekktust
fyrir kvikmyndir sínar svo sem Þrír karl-
menn og hvítvoðungur og Kaos en inni á milli
snýr hún sér ávallt aftur að leikhúsinu þar
sem hún er alin upp.
Morgunblaðið/Kristinn
Héri Hérason „Leikritin Héri Hérason (1984), Quisaitout og Grobéta (1990) og Le Salon d’été frá 1997 eru þau leikrita hennar sem mesta athygli hafa
vakið í Frakklandi og víða um heim.“ Myndin er tekin á æfingu á Héra Hérasyni í Borgarleikhúsinu.
Eftir Ragnheiði
Ásgeirsdóttur
raggaas@free.fr
Höfundur er leikhúsfræðingur í París.