Lesbók Morgunblaðsins - 09.10.2004, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. október 2004 | 7
V
erkefnið „Lýðræði á
tímamótum“ og þing-
ið sem haldið var í
samvinnu við Morg-
unblaðið í gær undir
yfirskriftinni „Betra
lýðræði?“ er viðleitni Háskóla Ís-
lands til að taka þátt í þeirri nauð-
synlegu umræðu um það hvernig
samlífi okkar sem borgara sé best
háttað,“ segir Torfi Tulinius sem
stýrði ráðstefnunni Betra lýðræði en
hann er prófessor í frönsku og mið-
aldabókmenntum og forstöðumaður
Hugvísindastofnunar Háskóla Ís-
lands.
Hvers vegna kallið þið verkefnið
Lýðræði á tímamótum?
„Hlutverk háskóla er ekki ein-
ungis að skapa nýja þekkingu og
miðla henni
áfram til
næstu kyn-
slóða. Þeir
hafa einnig mikilvægu menningar-
hlutverki að gegna. Menning Íslend-
inga er mótuð af lýðræðishefð. Hún
er ekki endilega svo löng hér á landi,
en hún er það í menningu þess hluta
heims sem við tilheyrum. Því er það í
verkahring háskóla – ekki síst þjóð-
skóla eins og Háskóla Íslands – að
sinna þessum hluta af menningu
okkar, ekki síður og e.t.v. enn frekar
en öðrum.
Lýðræði, hugmyndir okkar um
það og það hvernig við framfylgjum
því eru augljóslega á tímamótum um
þessar mundir og er það ekki bara út
af þessum tveimur afmælum sem
eru tilefni þessa verkefnis. Miklar
breytingar eru að ganga yfir landið
og heiminn. Þær snerta eðli sam-
félagsins, afstöðu okkar til valds og
valdhafa, svigrúm kjörinna stjórn-
valda til athafna, eðli og umfang upp-
lýsingamiðlunar, o.m.fl. Hugmyndir
okkar um lýðræði og þær leiðir sem
við höfum hingað til gripið til þegar
við hrindum þeim í framkvæmd til-
heyra e.t.v. öðrum heimi en þeim
sem við búum í í dag. Lýðræð-
ismenning okkar þarf að ganga í
endurnýjun lífdaga sinna, því það
gildir það sama um menningu og allt
annað sem lífrænt er að því er nauð-
synlegt að vera sífellt að endurnýja
sig. Annars trénar það og deyr.“
Fólk vill skipta sér af pólitík
Þú nefnir afstöðu okkar til valds og
valdhafa, erum við að verða gagn-
rýnni á þessa hluti og þá kannski lýð-
ræðishugmyndina og framkvæmd
hennar einnig?
„Ég myndi vilja svara þessari
spurningu í tveimur hlutum. Lítum
fyrst á afstöðu okkar til valds og
valdhafa. Það er mín tilfinning að
eftir því sem við skilgreinum okkur
meira fyrst og fremst sem ein-
staklinga en ekki sem hluti af ætt,
landshluta eða þjóð, þolum við verr
að beygja okkur undir vald annarra.
Þessar breytingar standa áreið-
anlega í sambandi við flókna þróun í
menningu okkar og eru ekki endi-
lega alltaf auðveldar fyrir fólk, því
aukin einstaklingshyggja getur líka
leitt til meiri einangrunar. Lýðræði
er því afar þýðingamikill þáttur í
sambandi okkar við samfélagið. Til
að vera fullgildir meðlimir í sam-
félaginu verðum við að hafa það á til-
finningunni að álit okkar og vilji
skipti máli, að tekið sé til þeirra en
þau ekki fótumtroðin af þeim sem
fara með valdið hverju sinni.
Inní þetta kemur að með vaxandi
einstaklingshyggju lítum við meira á
valdhafa sem einstaklinga líka. Sá
sem fer með tiltekið vald, hvort sem
það er pólitískt, dómsvald, vald í
krafti embættis eða stöðu, t.d. kenn-
aravald, er ekki lengur hjúpaður ein-
hvers konar helgi, virðingu í sam-
ræmi við stöðu hans, eins og kann að
hafa verið fyrr á árum. Ef hann er
einstaklingur eins og við er hann
ekkert fremur óskeikull en við og því
orð hans og athafnir ekki hafin yfir
gagnrýni. Ef við erum orðin gagn-
rýnni á valdhafa, þá er það í mínum
augum merki um heilbrigða afstöðu
til valdsins. Við erum gagnrýnin því
við lítum svo á að þeir sem fara með
valdið hverju sinni eru ekki yfir
gagnrýni hafnir.
Mikil aukning almennrar mennt-
unar hér á landi, ásamt tilheyrandi
fjölgun sérfræðinga á öllum sviðum,
eykur enn á þessa þróun. Æ fleiri
geta, þökk sé þekkingu þeirra,
myndað sér sjálfstæða skoðun á at-
höfnum stjórnvalda og sett fram
rökstudda gagnrýni á þau. Þetta er
að sjálfsögðu mikill fengur fyrir alla
sameiginlega ákvarðanatöku því það
eykur líkurnar á því að málin séu
skoðuð vandlega áður en ákvarðanir
eru teknar sem varða okkur öll. Það
kom því á óvart þegar Halldór Ás-
grímsson sagði í ræðu í Borgarnesi,
nokkrum dögum áður en hann tók
við sem forsætisráðherra, að hag-
fræðingar Hagfræðistofnunar ættu
ekki að skipta sér af pólitík. Ég vona
að ég sé ekki að slíta þessi ummæli
úr samhengi, en ef ég hef skilið þau
rétt þá sýnist mér þau vera á skjön
við það sem mér sýnist vera almenn
þróun í afstöðu okkar til lýðræðisins.
Þá komum við að seinni hlutanum
í spurningu þinni. Ef það er vaxandi
gagnrýni á lýðræði, þá er það ekki
vegna þess að menn eru orðnir
vantrúaðir á lýðræði sem hugsjón
um samfélag þar sem krafa er gerð
um meira lýðræði, að hegðun okkar
og samskipti á opinberum vettvangi
einkennist af tíðari skoðanaskiptum,
opnari umræðu og ákvarðanatöku
sem einkennist af meira samráði.
Ljóst er að fæstir sætta sig núorðið
við að kjósa einu sinni á fjögurra ára
fresti og eftirláta þingmeirihlut-
anum að stjórna í millitíðinni. Fólk
vill almennt geta „skipt sér af póli-
tík“.“
Ekki einfalt jafnaðarmerki
milli kapítalisma og lýðræðis
Hvaða áhrif hefur síaukin hnatt- og
alþjóðavæðing á þróun lýðræðis og
viðhorf okkar til þess? Vinna til
dæmis hin kapítalísku sjónarmið og
öfl sem stjórna gangi mála á heims-
markaði gegn lýðræðinu?
„Gagnstætt því sem við töldum
okkur trú um eftir að Berlínarmúr-
inn féll í lok níunda áratugarins, þá
er ekki einfalt jafnaðarmerki milli
kapítalisma og lýðræðis. Það sem
hefur verið að gerast í Kína und-
anfarin ár er sönnun þess því þar
þrífst nú öflugt markaðskerfi en lýð-
ræðislegar umbætur láta á sér
standa. Hugsanlega mun þó kapítal-
isminn og sú einstaklingshyggja sem
hann ýtir undir leiða til sívaxandi
krafna í kínversku samfélagi um lýð-
ræði. Meira að segja er það fremur
líklegt.
Áhrif hnattvæðingar á þróun lýð-
ræðis er með tvennum hætti. Annars
vegar segja stjórnmálafræðingar að
aldrei hafi fleiri þjóðir kennt sig við
lýðræði og krafan um það fer vax-
andi í heiminum eftir því sem fólk og
upplýsingar flytjast með frjálsari og
auknum hætti um heiminn. Hins
vegar óttast menn að alþjóðavæðing
viðskiptalífsins veiki lýðræðið, með
sífellt stærri fyrirtæki sem vinna
fyrst og fremst í þágu hluthafa sinna
en hafa almannaheill ekki sem sitt
höfuðmarkmið. Því verður ekki neit-
að að alþjóðavæðingin hefur dregið
til muna úr svigrúmi kjörinna stjórn-
valda til að taka ákvarðanir, ekki síst
í efnahagsmálum. Þetta er t.d. eitt
helsta áhyggjuefni Nóbels-
verðlaunahafans í bókmenntum José
Saramago, en hann skrifar grein í
nýjasta hefti Ritsins sem helgað er
lýðræði, þar sem hann heldur því
fram að í dag sé lýðræðið hol skurn, í
rauninni bara sýndarlýðræði þar
sem allar ákvarðanir sem skipta máli
séu teknar af stórfyrirtækjum og
peðum þeirra í hópi stjórnmála-
manna.
En það eru ekki bara alþjóðlegu
stórfyrirtækin sem hafa tekið vald
frá kjörnum stjórnvöldum þjóðríkja,
heldur líka ýmiss konar alþjóðlegar
stofnanir, samtök eða samningar.
Hér er þó um framsal valds að ræða,
þar sem kjörnir fulltrúar fallast á,
fyrir hönd þjóða sinna, að draga úr
sjálfsforræði þeirra í tilteknum
málaflokkum og upp að vissu marki.
Íslendingar eru aðilar að marg-
víslegum slíkum samtökum eða
samningum eins og t.d. EES-
samningurinn sem hefur leitt til
stórfelldra breytinga á lögum hér á
undanförnum árum.
Eftir því sem ákvörðunarvaldið
færist yfir á þessa alþjóðlegu in-
stansa verður ákvarðanatakan fjar-
lægari þorra almennings og hætt er
við því að trúin á lýðræðið minnki að
sama skapi.“
Saramago leggur einmitt áherslu
á að valdið þurfi aftur að fara til
fólksins, þannig hafi lýðræðið verið
hugsað í upphafi. Hér á landi kjósum
við stjórnmálaflokka til valda á fjög-
urra ára fresti en höfum lítið um
málin að segja þess á milli. Er þetta
úrelt fyrirkomulag?
Þreyta í flokkakerfinu
„Ég held það sé óneitanlega ákveðin
þreyta í flokkakerfinu, eða a.m.k. að
það gæti nokkurrar þreytu hjá fólki
gagnvart stjórnmálaflokkum. Viða-
mikil rannsókn á viðhorfum almenn-
ings til lýðræðis sem Stein Ringen
skrifaði athyglisverða grein um í
Times Literary Supplement í fyrra
(„Democracy. Where now?“ TLS 13.
febrúar 2003) sýnir svo ekki verður
um villst að tiltrú fólks á stjórn-
málaflokka hefur minnkað. Það virð-
ist stafa af tvennu. Í fyrsta lagi eru
stjórnmálamenn æ oftar atvinnu-
stjórnmálamenn, þ.e. koma ekki úr
öðrum störfum, heldur vaxa upp inn-
an flokkana. Þetta leiðir til þess að
flokkarnir verði að eins konar lokuðu
samfélagi sem aðrir en innvígðir eigi
ekki svo greiðan aðgang að. Þá fara
alls kyns fyrirbæri á kreik, flokk-
urinn fer að lifa eigin lífi og hverfast
um innbyrðis valdaátök. Þá er eins
og hann missi sjálfur trú á lýðræð-
inu, a.m.k. innan eigin vébanda. Í
þessu sambandi mætti nefna það
sem nú er að gerast í þingflokki
Framsóknarflokksins og framkomu
hinna þingmannana við Kristin H.
Gunnarsson sem leyfði sér að taka
aðra afstöðu en þeir í hitamálum fyrr
á árinu. Ég vil þó heldur taka eldra
dæmi af Samfylkingunni fyrir síð-
ustu kosningar. Þegar samflokkar
hennar í borgarstjórn neituðu að
sætta sig við að Ingibjörg Sólrún
Gísladóttir tæki fimmta sæti á fram-
boðslista flokksins til Alþingis í öðru
Reykjavíkurkjördæminu og hún
kaus að standa upp úr stóli borg-
arstjóra sem hún hafði unnið þríveg-
is í kosningum, brást Samfylkingin
kjósendum sínum að mínu mati. Það
var komin upp glæný pólitísk staða
þegar sú úr forystusveit Samfylking-
arinnar sem unnið hafði stærstu
sigra hennar var laus við skuldbind-
ingar sínar í borgarstjórn. Það átti
skilyrðislaust að efna til landsfundar
og gefa félögum í Samfylkingunni
kost á að kjósa hana til formanns. Í
staðinn var gripið til þess ráðs sem
við þekkjum sem gaf kjósendum allt
of óljós skilaboð um stöðu Ingibjarg-
ar og um hvað tæki við eftir kosn-
ingar. Ég er sannfærður um það að
ef Samfylkingin hefði gert út um
þessi mál strax á lýðræðislegan hátt,
hefðu orðið stjórnarskipti við síðustu
kosningar.
En burtséð frá þessum málum úr
nánu umhverfi okkar, og þrátt fyrir
þessa þreytu sem ég talaði um, þá
eru flokkar eigi að síður gagnlegir og
vandséð hvað gæti komið í staðinn.
Ég spái því þó að þeim flokkum sem
ná því að breikka og dýpka lýðræð-
islegar starfsaðferðir sínar og sýna
kjósendum í verki að þeir virði skoð-
anir þeirra og vilji samráð, bæði við
almenning og almannasamtök, muni
vegna betur eftir því sem lýðræð-
iskrafan eykst.
En það er flókið mál að auka lýð-
ræðið, ekki bara innan flokka heldur
almennt. Það verður að vera fundvís
á leiðir. Rafrænt lýðræði væri ein
leið, en það hefur verið bent á galla
þess, sem er að allir eru ekki net-
tengdir og líka að auðvelt sé að mis-
nota það. Ég held að dæmið frá
Frakklandi sem Sandrine Rui nefnir
væri vert að skoða, þ.e. sjálfstætt
stjórnvald á borð við umboðsmann
alþingis sem hefði það hlutverk að
standa fyrir lýðræðislegu samráði
um mál sem skipta alla eða tiltekna
hópa máli, t.d. stórframkvæmdir á
borð við Kárahnjúkavirkjun.
Önnur mikilvæg leið til að auka
lýðræði tengist því menningar-
hlutverki háskóla sem ég nefndi í
upphafi. Þar sem lýðræðið er hug-
sjón og verður því aldrei fullkomið í
verki er það hlutverk háskóla og
annarra menntastofnana að efla lýð-
ræðismenninguna, t.d. með því að
hugleiða nýjar leiðir til betra lýð-
ræðis eins og gert var á þinginu í
gær. Hugmyndir Ringen um lýðræð-
isleg gæði geta orðið okkur dýrmætt
leiðarljós að þessu leyti.“
Lýðræðismenning okkar
þarfnast endurnýjunar
„Lýðræði, hugmyndir okkar um
það og það hvernig við fram-
fylgjum því eru augljóslega á tíma-
mótum um þessar mundir,“ segir
Torfi Tulinius prófessor sem bend-
ir á að afstaða til valds og valdhafa
sé að breytast, til dæmis með auk-
inni menntun og vaxandi ein-
staklingshyggju.
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
Morgunblaðið/Kristinn
Torfi Tulinius „Ég spái því þó að þeim flokkum sem ná því að breikka og dýpka lýðræðislegar starfsaðferðir sínar og sýna
kjósendum í verki að þeir virði skoðanir þeirra og vilji samráð, bæði við almenning og almannasamtök, muni vegna betur
eftir því sem lýðræðiskrafan eykst.“
Í gær fór fram ráðstefna á vegum Háskóla Íslands og Morgunblaðsins undir yfirskriftinni Betra lýðræði? í tilefni af hundrað
ára afmæli heimastjórnar og sextíu ára afmæli lýðveldisins. Tveir erlendir fræðimenn, Sandrine Rui og Stein Ringen, héldu
fyrirlestra og tveir innlendir veittu andsvör. Einnig fóru fram pallborðsumræður þar sem þátt tóku fræðimenn, stjórnmálamenn og fjölmiðlamenn. Hér að
neðan er rætt við Torfa Tulinius, stjórnanda ráðstefnunnar, en á næstu þremur síðum eru birtir útdrættir úr erindunum og grein Ólafs Þ. Stephensen, stjórn-
anda pallborðsumræðna, um stöðu lýðræðis á Íslandi. Þess má geta að hægt verður að skoða upptöku af ráðstefnunni á heimasíðu Háskóla Íslands eftir helgi.
Betra lýðræði?