Morgunblaðið - 12.09.2004, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
egar ég var kominn á
skólaskyldualdur fór
ég í barnaskólann í
Litla-Hvammi og var
þar öll mín skólaár til
fermingar. Skóla-
stjórinn, Stefán
Hannesson, hafði það
fyrir nokkuð fasta reglu að fara með
okkur skólakrakkana í gönguferð ein-
hvern bjartan og fallegan skóladag að
vetrinum er líða tók útá og dag var
farið að lengja.
Það mun hafa verið veturinn 1941
að við fórum í einn slíkan göngutúr og
var ferðinni heitið að Hvoli og eitt-
hvað lengra þar vestur fyrir, allt að
útfalli árinnar Klifanda. Fyrsti við-
komustaður okkar var á Norður-
Hvoli, hjá húsbændunum Kristjáni
Bjarnasyni og Kristínu Friðriksdótt-
ur. Var komið þar inn og þegnar veit-
ingar.
Það sem vakti verulega athygli
mína þar á hlaðinu var hjallur í húsa-
röð norður af íbúðarhúsinu. Stafnþil
hans var að mestu stór járngrind er
myndaði ferhyrnda tígla en aðalum-
gjörð bogadregin að ofan. Féll þetta
járnvirki inn í steypukanta á alla vegu
en þó langmjóst niðri við jörð. Var
frágangur á gafli hjallsins alveg sá
sami og ég kannaði seinna. Sneri hús-
ið norður og suður með inngöngudyr
móti austri. Gafst mér lítill tími til að
skoða þetta þar sem ég var háður
samfylgd skólafélaga minna er virt-
ust ekki hafa neinn sérstakan áhuga á
þessum mjög svo sérstæða járn-
grindarstafni.
Segir nú frekar lítið af þessari
gönguferð nema við komumst alveg
að útfalli Klifanda og í bakaleið var
komið að Suður-Hvoli, þar gengið til
bæjar, þegnar góðgjörðir hjá þeim
Eyjólfi Guðmundssyni hreppstjóra
og Arnþrúði Guðjónsdóttur hans
konu.
Það sem eftirminnilegast var hjá
mér úr þessu ferðalagi var stafninn á
hjallinum á Norður-Hvoli. Færði ég
þetta í tal við föður minn, Sigurð B.
Gunnarsson, er ég kom heim. Sagði
hann mér þá að í stöfnunum væru
gluggar, einn í hvorum stafni, er
hefðu átt að fara í Prestbakkakirkju á
Síðu, er byggð var 1858–1859 og þar
stæði enn þá en sökum þyngsla og
fyrirferðar hefði ekki verið hægt að
koma þeim á áfangastað.
Eitthvað tveimur árum seinna en
þessi umrædda gönguferð var farin
fór ég að hausti til teymandi með
fóðrakind frá Litla-Hvammi að Norð-
ur-Hvoli. Sú för var fyrir heimilisvin
er átti heima í Vík í Mýrdal. Eftir að
hafa skilað kindinni og stoppað góðan
kaffitíma bjóst ég til heimferðar en
gekk fyrst að áðurnefndum hjalli og
skoðaði hann nokkuð vel. Fannst mér
alltaf meira og meira til þessara
glugga koma, bæði var það að ég
hafði aldrei séð svo stóra glugga og
ekki heldur úr járni.
Áleitin minning
En árin liðu. Ekki var mikið gert af
því að fara í heimsóknir á bæi þótt í
sömu sveit væri nema um eitthvert
erindi væri að ræða. Næst er ég kom
að Norður-Hvoli, en það mun hafa
verið nærri 1950, var búið að rífa eitt-
hvað af eldri húsunum í húsaröðinni
og þar á meðal hjallinn og byggja upp
önnur stærri hús á sama stað. Ég
velti þessu nú lítið fyrir mér en þóttist
muna nokkuð vel alla gerð glugganna
enda fannst mér þeir svo tilkomu-
miklir að allri gerð, rétt eins og húsið
sem þeir höfðu upphaflega átt að fara
í og var stjarnfræðilega stórt í mínum
huga.
Fljótlega upp úr þessu fór ég að
vinna hjá Landssímanum og fór þá
nokkuð vítt um á næstu árum þar
sem vinnan krafðist mikilla ferðalaga.
Kom ég þá meðal annarra bæja oft að
Norður-Hvoli. Ég minnist þess að
það mun hafa verið í kringum 1970 að
ég spurði hjónin þar, þau Kristján og
Kristínu, hvað hefði orðið um glugga-
grindurnar er hjallurinn var rifinn.
Spurði ég þau bæði um þetta í sama
skiptið en þó sitt í hvoru lagi og án
þess að þau hefðu getað borið sig
saman. Merkilegt þótti mér að hvor-
ugt þeirra mundi hvaða maður fékk
gluggana en bæði sögðu að maðurinn
hefði átt heima austan við Mýrdals-
sand.
Vegna starfa minna um áratuga-
skeið í Vestur-Skaftafellssýslu, bæði
fyrir og eftir þetta, finnst mér óhugs-
andi annað en gluggana hefði borið
fyrir augu mér ef þeir hefðu verið á
þessu svæði sökum stærðar þeirra og
ég tel mig örugglega hefðu þekkt þá
vegna sinnar sérstöðu þó þeir hefðu
orðið fyrir einhverri skerðingu og
ekki haldið alveg sinni fyrri stærð.
Hitt finnst mér öllu sennilegra að
gluggana hafi fengið maður sem hef-
ur áður átt heima fyrir austan Mýr-
dalssand og þá sennilega í Prest-
bakkasókn og hafi fremur falast eftir
þeim vegna fyrri tengsla við sína
gömlu sókn. En auðvitað eru þetta
allt ágiskanir sem ekki er hægt að
byggja neitt verulega á.
Smávegis um Prestbakkakirkju
Í grein sem Björn Magnússon,
fyrrverandi prófastur og háskóla-
kennari, ritar í Dynskóga 1982 og
nefnist „Smávegis um Prestbakka-
kirkju og aðdraganda að smíði henn-
ar“ víkur hann að áðurnefndum
gluggum og segir þar á bls. 86: „Það
er vitað um afdrif átta glugganna að
þeir fóru aldrei í land úr Vestmanna-
eyjum, heldur voru settir í Landa-
kirkju þar í Eyjum og eru þar enn í
dag, svo sem sjá má.“ Síðar á sömu
blaðsíðu segir: „Sögn er um það að
tveir gluggarnir hafi komist í land í
Mýrdal, og styrkir bréf Jóns umboðs-
manns sem áður er getið þá sögu.
Annar þeirra á að hafa verið settur í
gafl á hjalli á Hvoli í Mýrdal, en um
sannindi þeirrar sögu veit ég ekki.
Hvar hinn er niður kominn er alveg
ókunnugt. Ellefti glugginn sem var
miklu minni en hinir var ætlaður á
framstafn kirkjunnar yfir dyrunum.
Hann er sá eini er austur komst og
var settur á sinn stað.“
Við lestur þessar greinar minntist
ég þess sem faðir minn hafði sagt mér
um stafngluggana í hjallinum á Norð-
ur-Hvoli og sérstaklega fannst mér
brýnt að leiðrétta þann misskilning
að kirkjugluggarnir hefðu aldrei farið
til lands úr Vestmannaeyjum og þá
ekki síður að þeir hefðu verið settir í
Landakirkju í Vestmannaeyjum og
væru þar enn þá 1982.
Á árunum kringum 1950 var ég
nokkrar vertíðir í Vestmannaeyjum
og gat engan veginn komið því fyrir
mig að gluggarnir í Landakirkju
væru neitt í líkingu við hjallþilin á
Norður-Hvoli án þess að ég veitti því
nokkra sérstaka eftirtekt þá. Auðvit-
að gat sem best verið búið að breyta
gluggagerð í Landakirkju án þess að
greinarhöfundur vissi neitt um það.
Ég hafði því samband við Jóhann
Friðfinnsson, þáverandi formann
sóknarnefndar Landakirkju. Sagði
hann mjög stutt síðan skipt hefði ver-
ið um gluggana í kirkjunni en þeir
væru alveg eins og þeir sem teknir
voru úr, nema áður hefðu verið járn-
gluggar en þeir sem settir voru nýir
væru úr timbri en nákvæmlega eins
að allri stærð og gerð og þeir sem
teknir voru í burtu og það hann best
vissi væri einn af járngluggunum
varðveittur á Byggðasafni Vest-
mannaeyja.
Að fengnum þessum upplýsingum
hafði ég samband við Sigmund Andr-
ésson safnvörð er sendi mér góðfús-
lega mynd og mál af gluggunum 7.
febrúar 1991. Mál glugganna voru
122 sm á hæðina og 76 sm á breidd og
það var ekkert í líkingu við glugga-
grindurnar er voru í stöfnum á hjall-
inum á Norður-Hvoli.
Bjarni Kristjánsson, fæddur 1929 á
Norður-Hvoli, telur að hjallurinn hafi
verið rifinn niður 1947. Hann man vel
stafnana á hjallinum, sagðist mikið
hafa leikið sér við að klifra í þeim,
hafði ekkert annað að klifra í á slétt-
lendinu. Telur hann að gluggarnir
hafi verið a.m.k. 3 metrar á hæð svo
af því mátti ráða að þeir veggir er átt
hefur að setja þá í hlutu að vera nokk-
uð háir.
Í samantekt um Landakirkju, sem
spannar sögu kirkjunnar frá því árið
1000 til 1978 eftir Helga Bernódusson
og Ágúst Karlsson, segir að árið 1903
hafi farið fram allmikil viðgerð á
kirkjunni þar sem gluggar voru m.a.
stækkaðir niður. Það mun vera sú
gluggagerð sem enn er í kirkjunni og
Sigmundur Andrésson sendi mér
málin af, sbr. einnig myndina hér
með. Við samanburð hjallglugganna á
Norður-Hvoli og glugganna í Landa-
kirkju 1982 er augljóst að ekki er ver-
ið að ræða um sömu hlutina.
Efni og áhöld
Í áður áminnstri grein B.M. í Dyn-
skógum 1982 má lesa eftirfarandi á
bls. 81: „Um aðdraganda að flutningi
kirkjunnar og smíði hennar í Prest-
bakkavelli má finna nokkrar heimild-
ir aðallegast í skjölum og bókum á
Þjóðskjalasafni þar sem m.a. eru
geymd í sérstökum böggli ýmis gögn
er snerta kirkjubygginguna.“
Með tilliti til þess sem að framan
greinir lék mér hugur á að kanna þær
heimildir sem hér er vísað til ef þann-
ig mætti komast nær hinu rétta um
flutning á efni því sem fór í Prest-
bakkakirkju og
gluggunum er áttu að
fara þangað eftir því
sem skjöl og bréf
greina.
Fyrir og um miðja
næstsíðustu öld má
sjá að allmiklar um-
ræður hafa farið fram
um flutning á kirkj-
unni á Kirkjubæjar-
klaustri og byggingu
á nýju guðshúsi á nýj-
um stað. Það fyrsta
því til staðfestu er
auglýsing undirrituð í
Íslands stiptamthús-
inu þann 4. júlí 1855 af
J. D. Trampe sem sett er fram í 6 lið-
um. Þar er tekið fram að kirkjuna á
að byggja á jörðinni Prestbakka. Til-
greind er flatarmálsstærð kirkju-
hússins er á að vera 24 álna langt og
12 álnir á breidd. Þar segir einnig að
teikningar muni verða tilbúnar ein-
hvern af fyrstu 8 dögum næsta mán-
aðar. Má ætla að öll gerð hinnar fyr-
irhuguðu kirkju sé unnin í Danmörku
eða af dönskum manni þar sem nátt-
úrlega skorti verulega þekkingu til
staðhátta á Íslandi er síðan kom í ljós
við efnisflutninga.
Hér verður stiklað frekar á stóru í
frásögn. Það næsta er skal nefna er
að póstskipið Sölöven kemur til Vest-
mannaeyja 21. júlí 1856 með efni í
Prestbakkakirkju og er því síðan öllu
skipað þar í land. Fjórum dögum
seinna skrifar A. Kohl sýslumaður
Vestmannaeyja Árna Gíslasyni sýslu-
manni Skaftfellinga og fer fram á að
landsmenn sendi báta til Eyja til að
hjálpa með flutning á kirkjuefni til
lands þar sem ekki muni vera von um
að hægt verði að fá stærri skip til
þessara flutninga fyrr en að ári liðnu.
Það kemur þarna strax í ljós að Vest-
mannaeyingar vilja sem fyrst losna
við kirkjuefnið frá sér því eflaust hef-
ur það verið við eða á þeirra aðalat-
hafnasvæði að mestu. Eyjamenn
fylgja þessu nokkuð eftir og um
haustið í lok septembermánaðar er
farið með nokkuð af byggingarefni
upp í Sandavarir undir Vestur-Eyja-
fjöllum og var það síðan flutt frá sjó
að Syðri-Rotum, til Símonar Guð-
mundssonar bónda þar til varðveislu.
Mun þetta byggingarefni hafa verið
20 tylftir borða, tjörukaggi og saum-
kassi.
Þegar liðið er hátt í ár frá þessum
sjóflutningum og ákveðið hefur verið
að flytja ekkert frekar af efni undir
Eyjafjöllin á þennan stað, ritar Sig-
hvatur Árnason, hreppstjóri í Ey-
vindarholti, bréf 17. júní 1857 fyrir
hönd bóndans í Syðri-Rotum til Árna
Gíslasonar sýslumanns með hjálögð-
um reikningi að upphæð 13 ríkisdalir,
88 skildingar, þar sem farið er fram á
greiðslu fyrir vinnu og geymslu
vegna kirkjuefnisins. Frá Syðri-Rot-
um áttu sóknarbændur austan af
Síðu og úr Landbroti að flytja allt á
klökkum að hinu fyrirhugaða kirkju-
stæði í Bakkavelli í landi Prestbakka.
Engin furða þótt bændur tækju
Gluggar í Prestbakkakirkju
Tíu glæsilegir járngluggar áttu á sínum tíma að
prýða kirkjuna á Prestbakkahvoli. Aðeins einn
þeirra rataði þó á leiðarenda og nokkur leyndar-
dómur hefur hvílt yfir örlögum hinna. Sigþór
Sigurðsson rekur söguna.
Prestbakkakirkja á Síðu.
Hjallur á Norður-Hvoli.
Teikning/Sveinn Pálsson
Stafngluggi í Prestbakkakirkju, séð
utanfrá.
Stafngluggi í Prestbakkakirkju, séð innanfrá.
Teikning/Sveinn Pálsson
Hliðargluggi er átti að fara í Prest-
bakkakirkju. Hæð u.þ.b. 3,25 m,
breidd u.þ.b. 1,68 m.