Morgunblaðið - 12.09.2004, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 12. SEPTEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
10. september 1994: „Vinstri
flóran í íslenzkum stjórn-
málum bætir sífellt við sig
blómum. Það er nánast orðið
félagakraðak á þeim vettvangi
í höfuðborginni. Í dag verður
stofnað enn eitt félagið innan
Alþýðubandalagsins í Reykja-
vík, sem nefnist Framsýn,
enda ekki vinsælt á þeim bæ
að horfa um öxl til upphafs og
arfleifðar. Fyrir eru þrjú önn-
ur flokksfélög í borginni.
Fyrst skal nefna Alþýðu-
bandalagsfélag Reykjavíkur
(ABR) og Birtingu, sem eldað
hafa grátt silfur sín á milli
lengi vel. Skilja má á hvata-
mönnum hins nýja félags að
tilgangur þess sé tvíþættur:
að samfylkja jafnaðar- og fé-
lagshyggjufólki, sem er gam-
alkunnugt markmið, og vera
vettvangur fyrir flokksfólk,
sem er þreytt orðið á átökum
hinna tveggja. Þriðja félagið á
vegum Alþýðubandalagsins í
Reykjavík er svo Verðandi,
sem sagt er spanna ungliða
flokksins og óflokksbundið fé-
lagshyggjufólk.
Alþýðuflokkurinn hefur
heldur ekki farið varhluta af
sérstöðuhópum í sögu sinni.
Fyrst klofnaði flokkurinn árið
1930 þegar hópur manna
sagði skilið við hann og stofn-
aði Kommúnistaflokk Íslands.
Öðru sinni árið 1938 þegar nýr
hópur gekk til samstarfs við
Kommúnistaflokkinn um
stofnun Sameiningarflokks al-
þýðu, Sósíalistaflokksins.
Þriðji meiri háttar klofning-
urinn varð síðan árið 1956
þegar nokkrir forystumenn
Alþýðuflokks gengu til sam-
starfs við Sósíalistaflokkinn
um kosningabandalag, sem í
tímans rás þróaðist yfir í
stjórnmálaflokk, Alþýðu-
bandalagið. Fjórði stóri klofn-
ingurinn var loks árið 1983
þegar Bandalag jafn-
aðarmanna var stofnað.“
. . . . . . . . . .
9. september 1984: „Viðskipta-
bankarnir hafa tilkynnt að
tekið verði fyrir ný útlán, hert
verði á hvers konar inn-
heimtuaðgerðum vegna van-
goldinna lána og framvegis
verði ekki hægt að semja um
lengingu lána í þeim mæli sem
áður hefur tíðkast. Hér er um
harkalega aðgerð að ræða.
Lengi hefur blasað við að út-
lán hafa verið langt umfram
innlán í bönkunum. Rík-
isbankar hafa getað brúað bil-
ið að verulegu leyti með því að
taka lán erlendis. Í ágústmán-
uði einum versnaði lausa-
fjárstaða bankanna um 614
milljónir og um síðustu mán-
aðamót námu yfirdrátt-
arskuldir viðskiptabankanna
hjá Seðlabanka og erlendis
rúmlega 3,4 milljörðum kr.“
. . . . . . . . . .
12. september 1974: „And-
staða Alþýðuflokksins og Al-
þýðubandalagsins við björg-
unaraðgerðir ríkisstjórnar-
innar í efnahagsmálum hafa
valdið undrun alþjóðar. Mán-
uðum saman hefur dregizt að
hefja endurreisnarstarfið í
efnahagsmálum þjóðarinnar,
þar sem starfhæf ríkisstjórn
með meirihlutafylgi á Alþingi
hefur ekki setið við völd frá
áramótum þar til nú. Öllum er
ljóst, að á þessum tíma hafa
vandamálin aukizt til mikilla
muna. Leiðtogar stjórnarand-
stöðuflokkanna viðurkenna í
orði nauðsyn sérstakra efna-
hagsaðgerða, en snúast þó
gegn öllum tillögum og úrræð-
um, er miða að því að halda
fullri atvinnu og gera stjórn-
völdum mögulegt að koma við
hliðarráðstöfunum til þess að
tryggja hag þeirra, sem lakast
eru settir.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
roskuð umræðuhefð hefur
löngum verið talin einn af
kostum rótgróinna lýðræð-
isríkja. Málfrelsi og óheft
umræða býður upp á það að
öll sjónarmið komi fram í
hverju máli og gefi kost á
því þegar taka þarf ákvörð-
un að hún byggist á því að málið hafi verið veg-
ið og metið frá öllum hliðum. Hér er í raun átt
við það að lögmál hins frjálsa markaðar geti
þegar best lætur einnig átt við um umræðu
þannig að úr verði nokkurs konar markaðstorg
hugmyndanna þar sem hin gildu rök verði hin-
um veika málstað á endanum yfirsterkari. Til
þess að þetta gangi eftir þurfa í þjóðfélaginu að
vera öflugar stofnanir, sem staðið geta á eigin
fótum þannig að einstaklingarnir geti óhikað
talað og sett fram skoðanir sínar.
Markaðstorg
hugmyndanna
Lýðræði er hins veg-
ar engin trygging
fyrir því að markaðs-
torg hugmyndanna
virki. Nú fer fram mikil umræða í Bandaríkj-
unum um aðdraganda stríðsins í Írak og stuðn-
inginn við það. Í aðdraganda þess að Saddam
Hussein var steypt af stóli hélt ríkisstjórn
George W. Bush forseta því fram að bregðast
yrði við ógninni, sem umheiminum stafaði af
Saddam Hussein vegna gereyðingavopna, sem
hann hefði í fórum sínum en ekkert hefur fund-
ist enn sem rennir stoðum undir þær fullyrð-
ingar. Því var einnig haldið fram að tengsl
væru milli Saddams Husseins, forseta Íraks, og
hryðjuverkasamtakanna Al-Qaeda. Slíkar full-
yrðingar heyrast jafnvel ennþá en ekkert hefur
fundist því til stuðnings.
Fréttaflutningurinn var yfirleitt með þeim
hætti að yfirlýsingum stjórnarinnar var slegið
upp en gagnrýni nánast falin ef hún birtist yfir
höfuð.
Bandarísk dagblöð hafa undanfarið gert upp
fréttaflutning sinn af fullyrðingum stjórnarinn-
ar um að gereyðingarvopn væri að finna í Írak
og hafa hin virtu blöð Washington Post og New
York Times beðið lesendur afsökunar á því að
hafa ekki verið ágengari.
Morgunblaðið fjallaði rækilega um aðdrag-
anda stríðsins í fréttum og gerði umræðunni
skil. Blaðið lýsti jafnframt yfir stuðningi við
stríðið í leiðurum. Sá stuðningur var hins vegar
ekki rökstuddur með tilvísun til þess að talið
væri að gereyðingarvopn væri að finna í Írak,
heldur tveimur grundvallarþáttum. Í fyrsta
lagi var Saddam Hussein grimmur og sam-
viskulaus harðstjóri, sem hélt Írökum í greip-
um ógnar og verðskuldaði að vera steypt af
stóli. Hann hefði getað haldið áfram grimmileg-
um stjórnaraðferðum sínum þrátt fyrir refsiað-
gerðir og aðrar þvinganir alþjóðasamfélagsins
og því þurfti að grípa til annarra ráða. Alþjóða-
samfélagið brást við morðum og nauðgunum á
Balkanskaga með því að skakka leikinn. Af
hverju átti að láta ástandið í Írak afskipta-
laust? Í öðru lagi var stuðningurinn rökstuddur
með því að í sex áratugi hefðu Bandaríkjamenn
verið nánir bandamenn okkar og veitt öflugan
stuðning þegar við þurftum á að halda, meðal
annars með því að viðurkenna íslenska lýðveld-
ið fyrstir þjóða. Nú þurftu Bandaríkjamenn á
stuðningi Íslendinga að halda til þess að koma
frá harðstjóra.
Umræðan um aðdraganda Íraksstríðsins og
málflutning stjórnar Bush fer fram á allt öðr-
um forsendum og er athyglisvert að fylgjast
með því hvernig henni vindur fram. Í tveimur
nýlegum fræðigreinum er annars vegar fjallað
um það hvernig almenningsálitið breyttist í að-
draganda stríðsins og ályktanir dregnar af því
og hins vegar hvernig markaðstorg hugmynd-
anna hafi brugðist í umræðunni um forsendur
Bandaríkjastjórnar fyrir því að láta til skarar
skríða gegn Saddam Hussein.
Í grein í tímaritinu Political Science Quart-
erly veturinn 2003/04 var fjallað um áhrif fjöl-
miðla á viðhorf almennings vegna Íraks. Grein-
in er eftir Steven Kull, Clay Ramsay og Evan
Lewis og nefnist Misperceptions, the Media,
and the Iraq War, sem mætti útleggja rang-
hugmyndir, fjölmiðlar og stríðið í Írak. Þar er
rakið hvernig stjórn Bush hafi verið vandi á
höndum að afla þeirri ákvörðun að fara í stríð
stuðnings. Almenningur hafi frá upphafi verið
hliðhollur því að steypa Hussein, en aðeins lítill
minnihluti (kringum 20% samkvæmt könnun,
sem gerð var í júní árið 2002) var reiðubúinn til
að ráðast inn í Írak án fulltingis Sameinuðu
þjóðanna. Hvorki var um að ræða að gripið
hefði verið til aðgerða gegn Bandaríkjunum
eða hagsmunum þeirra, né lá fyrir stuðningur
öryggisráðs Sameinuðu þjóðanna. Málflutning-
ur byggðist þess vegna eins og áður sagði á því
að draga fram þá ógn, sem stafaði af Írökum
undir stjórn Husseins, bæði vegna gereyðing-
arvopnanna og tengslanna við Al-Qaeda. Þegar
stríðið hófst í mars 2004 var hins vegar meiri-
hluti Bandaríkjamanna fylgjandi því að láta til
skarar skríða. Höfundar greinarinnar velta fyr-
ir sér hvað hafi búið að baki þessum sinna-
skiptum Bandaríkjamanna í aðdraganda stríðs-
ins og hvað valdi því að ýmsar ranghugmyndir
hafi fest í sessi eftir innrásina. Eiga þeir þar
við gereyðingarvopnin, tengslin við Al-Qaeda
og þá hugmynd að umheimurinn styddi áform
Bandaríkjastjórnar í Írak. Bæði fyrir og eftir
stríðið taldi um helmingur almennings í Banda-
ríkjunum að til væru sannanir um tengslin milli
Íraks og Al-Qaeda. Í könnunum, sem gerðar
voru eftir að Hussein var steypt af stóli töldu
að meðaltali 22% að gereyðingarvopn hefðu
fundist í Írak. Um fjórðungur taldi að almenn-
ingur í öðrum ríkjum heims styddi stríðið.
Samkvæmt rannsókn þremenninganna stóðu
um sextíu af hundraði Bandaríkjamanna í
þeirri trú að eitthvað af þessu þrennu ætti við:
sannanir væru um tengsl Saddams Husseins og
Al-Qaeda, gereyðingarvopn hefðu fundist og
umheimurinn væri fylgjandi stríði. Mikil fylgni
var milli þessara viðhorfa og stuðnings við
stríðið. Þannig sögðu 80% þeirra, sem studdu
stríðið að meginástæðan fyrir stuðningnum
væri tengslin milli Íraka og Al-Qaeda sam-
kvæmt könnun, sem gerð var í apríl 2003.
Mótun almenn-
ingsálitsins
Þremenningarnir
ganga skrefi lengra
og greina afstöðu
manna eftir því í
hvaða fjölmiðlum þeir fylgjast með fréttum.
Kom í ljós greinilegur munur. Þannig fylgdust
flestir þeirra, sem töldu að eitthvað af þessu
þrennu ætti við, með fréttum sjónvarpsstöðv-
anna Fox (80%) og CBS (71%). Í greininni
segja þeir að fréttaflutningur þeirra stöðva hafi
verið áberandi laus við gagnrýna umfjöllun. Í
kjölfarið hafi fylgt ABC (61%), CNN (55%),
NBC (55%) og prentmiðlar eru teknir saman
(47%). Almenningsstöðvarnar NPR og PBS
skera sig úr. Aðeins 23% þeirra, sem fylgdust
með fréttum þeirra, töldu að eitthvað af þessu
þrennu ætti við.
Höfundarnir segja í niðurlagi greinarinnar
að niðurstöður rannsókna þeirra séu áhyggju-
efni: „Þær gefa til kynna að sé almenningur
andsnúinn því að grípa til hernaðaraðgerða á
samþykkis Sameinuðu þjóðanna og forsetinn sé
staðráðinn í því hafi hann umtalsvert færi á að
fá almenning til að styðja ákvörðun sína. Þetta
er ekki áhyggjuefni í sjálfu sér – að svo miklu
leyti, sem það er afleiðing sannfæringar, sem
byggð er á verðleikum rökstuðningsins.
Áhyggjuefni er hins vegar að svo virðist sem
forsetinn geti talið almenningi trú um það sem
er rangt til að styðja afstöðu sína. Í tilfelli
Íraks virðist þessi þáttur hafa skipt lykilmáli:
meðal þeirra sem ekki höfðu þessar rang-
hugmyndir studdi aðeins lítill minnihluti stríð-
ið.“
Í grein eftir Chaim Kaufmann, sem kennir
alþjóðasamskipti við Lehigh University í
Bandaríkjunum, í sumarhefti tímaritsins Int-
ernational Security er fjallað um málflutning-
inn um Íraksstríðið og kemst hann að þeirri
niðurstöðu að markaðstorg hugmyndanna hafi
brugðist.
Hættumat
Bush og ógnin
af Írak
„Markaðstorg hug-
myndanna hjálpar í
utanríkismálum til
við að sigta út rök,
sem eru ógrundvöll-
uð, annarleg eða í
eiginhagsmunaskyni, vegna þess að flutnings-
menn þeirra komast ekki hjá víðtækri umræðu
þar sem röksemdafærsla þeirra og sannanir
eru teknar til rækilegrar skoðunar á almennum
vettvangi,“ skrifar Kaufmann. „Markaðstorgi
hugmyndanna tókst hins vegar ekki að gegna
þessu hlutverki í utanríkismálaumræðunni 2002
og 2003 um það hvort fara ætti í stríð við Írak.
Nú er í stórum dráttum eining um það í röðum
bandarískra sérfræðinga í utanríkismálum,
sem og stórs hluta bandarísks almennings og
alþjóðasamfélagsins, að það hættumat, sem
George W. Bush forseti og stjórn hans notaði
til að réttlæta stríðið gegn Írak var stórlega
ýkt og á ýmsum sviðum fullkomlega tilhæfu-
laust.“
Kaufmann rekur að fjórar meginröksemdir
hafi verið notaðar til að sannfæra almenning
um að ráðast bæri inn í Írak. Í fyrsta lagi væri
KAPÍTALISMI OG VELFERÐ
Jón Sigurðsson, bankastjóri Nor-ræna fjárfestingarbankans,lýsti velferðarsamfélaginu sem
einu mesta afreki á sviði stjórnmála í
ræðu á málþingi um atvinnubyltingu
Íslendinga, sem haldið var í Háskóla
Íslands í fyrradag í tilefni af eitt
hundrað ára afmæli heimastjórnar og
sagði m.a.:
„En það er einmitt velferðarþjóð-
félagið sem hefur gefið kapítalisman-
um mannlegt yfirbragð og búið mark-
aðshagkerfinu forsendur til að dafna.
Þetta kann að hljóma sem þversögn
en er það ekki í raun. Velferðarsam-
félagið, sem hefur vaxið fram á þess-
ari öld á Íslandi og reyndar annars
staðar á Norðurlöndum og víðar á
Vesturlöndum, má hiklaust telja eitt
helzta afrek á sviði stjórnmála á lið-
inni öld.“
Þetta er rétt. Velferðarkerfið er
ein helzta forsendan fyrir því að víð-
tæk sátt hefur tekizt um markaðs-
kerfið. En einmitt þess vegna er svo
mikilvægt að það jafnvægi, sem náðst
hefur í kringum markaðskerfið, rask-
ist ekki. Og að sá óhefti kapítalismi,
sem sást á Vesturlöndum fyrir
hundrað árum og hefur mátt sjá
glytta í á síðustu árum á nýjan leik,
brjótist ekki fram og raski því mik-
ilvæga jafnvægi sem ríkt hefur.
Þetta er meginástæðan fyrir því að
Morgunblaðið hefur hvatt til þess
undanfarin misseri að settur verði
ákveðnari starfsrammi utan um við-
skiptalífið. Ekki til þess að hefta það.
Ekki til þess að setja á það bönd.
Heldur til þess að koma í veg fyrir að
það snúizt upp í andhverfu sína, leiði
til einokunar og kúgunar. Í hvatning-
um Morgunblaðsins felst stuðningur
við frjálst viðskiptalíf sem blaðið hef-
ur barizt fyrir í 90 ár. Morgunblaðið
hefur aldrei verið málsvari hins
óhefta kapítalisma sem á skömmum
tíma mundi leiða til þess að Ísland
allt yrði í eigu örfárra manna og aðrir
landsmenn leiguliðar þeirra. Enda
mundu fáir hafa áhuga á að búa á Ís-
landi við slíkar aðstæður.
Í háskólum á Vesturlöndum er
nýmarxismi farinn að skjóta rótum á
nýjan leik sem andsvar við peninga-
hyggju samtímans. Það er ástæðu-
laust að búa til jarðveg fyrir hann
með því að menn sjáist ekki fyrir og
gæti ekki að sér í hringiðu markaðar-
ins. Það er skynsamlegt að ganga
hægt um gleðinnar dyr.
Undir lok 20. aldarinnar var sósíal-
ismanum hafnað um allan heim. Það
er engin ástæða til að endurtaka átök
síðustu aldar. Læra menn aldrei neitt
af fenginni reynslu?
Þess vegna er mikilvægt að byggja
upp þjóðfélag sem einkennist af jafn-
vægi á milli markaðshagkerfis og vel-
ferðarkerfis. Ætla mætti að stjórn-
málaflokkar, sem eiga sér rætur í
baráttu jafnaðarmanna á 20. öldinni
fyrir velferðarþjóðfélagi, hefðu skiln-
ing á þessu grundvallaratriði. En í
þjóðfélagsumræðum hér virðist á
stundum sem þeir hafi týnt sjálfum
sér. Tregða þeirra til þess að tryggja
jafnvægið á milli velferðarkerfis og
markaðarins er óskiljanleg. Hvaðan
kemur forystan í þeirra röðum til
þess að beina þeim á ný í réttan far-
veg?
Breið pólitísk samstaða um að
klúðra ekki þeim árangri sem Jón
Sigurðsson lýsir sem einu helzta af-
reki stjórnmála á liðinni öld er hins
vegar mikilvæg. Bolmagn stóru við-
skiptasamsteypnanna er orðið mikið.
Það þarf öfluga samstöðu stjórnmála-
manna í öllum flokkum til þess að
setja þeim takmörk. Ella er lýðræðið
í hættu.