Morgunblaðið - 07.05.2005, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. MAÍ 2005 27
áttu flokks síns og árangurinn væri
„mikilvægt skref í þá átt að við
náum okkur aftur á strik“.
Charles Kennedy, leiðtogi
Frjálslynda demókrataflokksins,
var sömuleiðis ánægður með úrslit
síns flokks, sem bætti við sig mun
meira fylgi en Íhaldsflokkurinn
þótt ekki fjölgaði þingsætum hans
að sama skapi – vegna kosninga-
kerfisins. Hann sagði í ávarpi sínu á
kosninganóttina að skeið þriggja
flokka kerfis hefði haldið innreið
sína í brezkum stjórnmálum. „Ég
fagna því. Það er heilbrigð þróun,“
sagði Kennedy. Eftir stendur þó að
flokkur hans hefur ekki áhrif á
þingi í neinu samræmi við þann
skerf atkvæða, sem kom í hans hlut.
Stjórnin ætlar að
hlusta og læra
Viðbrögð forystu Verkamanna-
flokksins við úrslitunum virtust
eins og stundum áður samræmd og
þaulæfð; kannski Alastair Camp-
bell, áróðursmeistarinn sem var
sóttur úr pólitískri útlegð til að
stýra kosningabaráttu Verka-
mannaflokksins, hafi skrifað hand-
ritið. Tony Blair sagði í gær auð-
mjúkur að hann hefði „hlustað og
lært“ í kosningabaráttunni. Gordon
Brown sagði á kosninganótt að nú
yrði Verkamannaflokkurinn að
„hlusta og læra“. Og David Blunk-
ett, fyrrverandi innanríkisráðherra,
sem neyddist til að segja af sér en
ýmsir bjuggust við í gær að yrði í
nýrri stjórn Blairs, sagði að flokk-
urinn yrði að „hlusta á raddir fólks-
ins“.
Mikið er auðvitað í húfi fyrir
Verkamannaflokkinn. Tony Blair
hefur viljað gera flokkinn að hinum
náttúrulega stjórnarflokki Bret-
lands, en þann sess skipaði Íhalds-
flokkurinn áður. Verkamannaflokk-
urinn vonast til að geta unnið fjórðu
kosningarnar í röð eftir fjögur til
fimm ár.
„Nú er spurningin; var þetta
bara svolítil dýfa í kjölfar Íraks-
stríðsins, sem Verkamannaflokkur-
inn getur komið sér upp úr og byggt
sig upp undir forystu Gordons
Browns eða verður þetta eins og
síðasta kjörtímabil Johns Majors,
þar sem ríkisstjórnin var veik og
staulaðist áfram síðustu skrefin áð-
ur en hún var slegin af í kosning-
um?“ segir Simon Atkinson.
y, stjórn-
London
gir að þar
i um það
Michael
bætti leið-
vilji. „Það
a en Mich-
stu niður-
lokksins,“
við Morg-
verða nú
askoðun.“
fræðingur
rirtækinu
streng.
ngursríka
num. En
svara við
hvort þeir
mu braut
a róttæk-
kksins og
til að geta
ns þýðir
r ákveðið
r af sér. Í
nn myndi
hendi á
manns;
ll í næstu
68 ára.
í að flokk-
n um það
reglunum
yrir yngri
í gær að
ningabar-
igurvegari
Reuters
rd
unum í Bretlandi sé sögulegur hefur Verkamannaflokkurinn
nsen skrifar frá London um úrslit brezku þingkosninganna.
12345 46&& / 72853&!4
*)   @   ./)
@ )  # #    ))A@) .   "  )
 #)/ $% @$$
  

?  1
& "   1
+ ,+
""

""

,

+-;
= =BB
  ). 6&
= ==<
=<
><
+ ). 6&  ,+<
= +><
-<
T? G "  " # : 
4
 .'500
TT 0,"'0  .'500
* ,0 G "  " # , : 
*) !#/ )
$ ./ /)   rsætisráðherra, Downingstræti 10, í gær. Blair á vinstri hönd er dóttirin Kathryn,
ky.
olafur@mbl.is
ÞÝSKI sagnfræðingurinn Bernd
Wegner er einn af fremstu fræði-
mönnum þjóðar sinnar í hern-
aðarsögu og hefur ritað mikið um
seinni heimsstyrjöld. Hann er pró-
fessor við Helmut Schmidt-háskól-
ann í Hamborg og flytur á morgun
erindi í hátíðarsal Háskóla Íslands í
tilefni af því að 60 ár eru liðin frá lok-
um átakanna í Evrópu. Einnig mun
Þór Whitehead, prófessor við HÍ,
flytja erindi um hlutverk Íslands í
heimsstyrjöldinni en hann hefur ritað
mikið um þau efni. Þór segist að-
spurður munu ræða hvernig stjórn-
völd hérlendis hafi reynt að taka
samtímis tillit til ólíkra hagsmuna.
„Íslendingar lýstu yfir ævarandi
hlutleysi 1918 með sambandslög-
unum og voru hlutlausir þegar stríðið
hófst 1939. Síðan kom eiginlega strax
í ljós að stjórnvöld hér urðu nauðug
viljug að eiga nokkurt samstarf við
bandamenn. Samþykkt var við-
skiptabann á Þýskaland sem innlend
stjórnvöld sáu um að framfylgja
hér,“ segir Þór. Hann segir að sam-
starfið við hernámslið Breta hafi
fyrst og fremst farið fram að tjalda-
baki til að ögra ekki þjóðinni með því
að brjóta augljóslega gegn hlutleys-
isstefnunni og þjóðernishyggju al-
mennings. Stjórnvöld hafi verið milli
steins og sleggju.
En hvers vegna töpuðu Þjóðverjar
stríðinu?
„Menn hafa hneigst til að svara
spurningunni á tvo
vegu,“ segir Bernd
Wegner. „Annars
vegar beina menn at-
hyglinni að vissum at-
burðum. „Menn segja
til dæmis: Hitler
ákvað að gera þetta
frekar en hitt við
ákveðnar aðstæður,
hann hefði ekki átt að ráðast á Rússa,
hann hefði ekki átta að lýsa yfir stríði
á hendur Bandaríkjamönnum. Hin
nálgunin er mjög ólík og það er sú
sem ég nota, þá er meira hugað að
því sem lá til grundvallar ákvörð-
unum. Ég álít að vissir grunnveik-
leikar hafi verið í stefnu Þýskalands
ef borið er saman við stefnu banda-
manna og þess vegna hafi Þjóðverjar
tapað stríðinu. Það var ekki fyrir til-
viljun að Þjóðverjar völdu rangar
lausnir.“
Nasistar kunnu ekki að
heyja nútímastríð
– Hvaða veikleika áttu við?
„Fyrst og fremst var um að ræða
áhrifin af hugmyndafræðinni, óskyn-
samlegar aðferðir við að taka ákvarð-
anir. Hitler var alltaf látinn leika að-
alhlutverkið þegar ákvarðanir voru
teknar og þetta hentar alls ekki í
flóknum heimi nútímans. Nasistar
höfðu búið sig undir stríð, það var
helsta takmark stjórnar þeirra en
voru illa færir um að skipuleggja nú-
tímalegt og flókið stríð, þar sem
áherslan er á iðnað og framleiðslu.
Annað er að þeir voru líka ófærir um
að heyja stríð með bandalags-
þjóðum.“
Wegner segir að þungamiðjan í
hugmyndafræði nasista hafi verið að
berjast, heyja styrjöld. Hugtakið
friðsamlegt Nasista-Þýskaland væri
mótsögn í sjálfu sér. „Nasisminn kom
sér upp ákveðnum eigin, innri þrótti.
Ég trúi ekki á neina sjálfvirkni í sög-
unni en eðli nasismans olli því að
hann hlaut að nokkru leyti með sjálf-
virkum hætti að grafa sína eigin gröf.
Hitler notaði í einhverjum mæli þá
aðferð að deila og drottna í upphafi.
En atburðarásin tók á vissan hátt af
honum völdin. Hann var vissulega
öflugur stjórnmálamaður og hafði
mikla hæfileika í sumum efnum.
Honum var lýst sem hálfgerðu of-
urmenni í áróðrinum og kannski
trúði hann því sjálfur að hann stýrði
öllu af jafnmiklu öryggi og fullyrt
var. En ég hallast að stefnu þeirra
sem segja að Hitler hafi ýtt undir og
skapað aðstæður
sem þvinguðu
hann til að grípa
til sífellt róttæk-
ari aðferða, þetta
var nánast keðju-
verkun sem rak
hann út í hrunið.
Eftir 1941 tel ég
að hann hafi
fremur verið leik-
soppur en sá sem stýrði atburða-
rásinni.“
– Þjóðverjar töldu sig vera yf-
irburðaþjóðina. Hvaða áhrif hafði
þetta?
„Þetta var þröskuldur í mörgum
skilningi. Þú nefndir samstarf við
aðrar þjóðir, þeir gátu ekki myndað
bandalög með öðrum á jafnrétt-
isgrundvelli. Menn kunnu einvörð-
ungu að beita valdi með þeim afleið-
ingum sem því fylgja, framleiðslan
snarminnkaði í öllum hernumdu
löndunum í stríðinu.
Þetta hindraði þá líka í að meta
stöðuna rétt, þetta viðhorf brenglaði
sýn þeirra á heiminn. Ef menn eru
sannfærðir um að allt sem þeir gera
sjálfir sé betra en hjá öðrum, þeir séu
klárastir allra, hafa þeir alltaf hneigð
til að vanmeta fjendur sína. Það
gerðu nasistar og líka fólk sem ekki
taldi sig vera nasista en starfaði í
valdakerfinu. Menn máttu ekki velta
því fyrir sér hvort aðrar þjóðir gætu
verið fremri en Þjóðverjar!
Naumur sigur bandamanna?
– Þýskaland er aðeins eitt af ríkjum
Evrópu, vissulega var það annað
mesta iðnveldi heims 1939 en nóg er
að skoða landakort til að sjá aflsmun-
inn. Hlutu þeir ekki að tapa?
„Margir hafa komist að allt ann-
arri niðurstöðu. Bretinn Richard
Overy, mjög virtur sagnfræðingur,
ritaði fyrir nokkrum árum bók með
titlinum Hvers vegna bandamenn
sigruðu. Hann rökstuddi vel þá skoð-
un sína, en sannfærði mig ekki, að
bandamenn hefðu sigrað með naum-
indum,“ segir Wegner. Hann segir að
meðal þýskra sagnfræðinga sé hins
vegar ríkjandi sú skoðun að Þjóð-
verjar hafi varla átt möguleika á sigri
og þeir hafi í reynd verið búnir að
tapa snemma í stríðinu. Sjálfur gangi
hann jafnvel lengra og segi að Þýska-
land hafi aldrei átt möguleika á að
vinna stríðið í heild sinni. Þjóðverjar
hafi hins vegar sýnt að þeir gætu
sigrað á afmörkuðum vígstöðvum.
„Það var ekki ætlun Hitlers að
hefja heimsstyrjöld, hann vildi heyja
lítil stríð, takmörkuð stríð gegn ein-
um óvini í senn, ekki mörgum. Þann-
ig hugðist hann styrkja grundvöll
veldis síns smám saman.
Leifturstríðið gegn Rússum [sem
hófst í júni 1941], Barbarossa-
áætlunin, bar ekki fyllilega árangur
en Hitler hafði ætlað sér að fresta
þátttöku Bandaríkjanna amk. þang-
að til Sovétríkin væru hrunin. En þau
hrundu ekki. Í ljós kom að stríðið
yrði langt og Bandaríkjamenn fylgdu
stefnu sem merkti að ekki skipti
miklu hvort þeir væru formlega
stríðsaðilar eða ekki.
Hitler hafði ekki traustar upplýs-
ingar um samningaviðræðurnar sem
Bandaríkjamenn áttu í við Japana.
Versta niðurstaðan var sú að þeir
semdu og þá gætu Bandaríkjamenn
einbeitt sér að átökunum í Evrópu
sem fyrr eða síðar hefði orðið dýr-
keypt fyrir Þýskaland. Þess vegna
taldi Hitler best að lýsa strax yfir
stríði á hendur Bandaríkjunum eftir
árás Japana 1941 á Pearl Harbour.
Þetta var einskonar tilraun til að
verða fyrri til en sjálf framtíðin,
flýja inn í hana og hefja gagnárás.
Honum fannst af tvennu illu skárri
kostur að virðast amk. vera gerand-
inn sterki en láta gagnaðilann lýsa yf-
ir stríði gegn sér.“
Wegner segist ekki hrifinn af að
tala um þáttaskil í sögunni en mik-
ilvæg umskipti hafi samt orðið í des-
ember 1941. Þá hafi Japanar ráðist á
Bandaríkin, Þjóðverjar lýst yfir stríði
á hendur Bandaríkjunum og Sov-
étmenn stöðvað sókn Þjóðverja við
Moskvu og hafið gagnsókn. „Allur
rammi stríðsins breyttist varðandi
tíma og rými. Fram til þessa höfðu
átökin verið takmörkuð og frá sjón-
arhóli Þjóðverja var um að ræða röð
leifturstríða. Gagnsókn Sovétmanna
merkti að þetta yrði ekki lengur leift-
urstríð heldur langvarandi hernaður
og ráðamenn Þýskalands voru ekki
búnir undir að heyja slíkt stríð. Tíma-
áætlun þeirra hrundi og stríðið varð
einnig raunveruleg heimsstyrjöld frá
þessum tímapunkti, barist var bæði í
Evrópu og Austur-Asíu.
Við þessar aðstæður var Hitler
orðinn bara einn af mörgum en ekki
sá sem réð ferðinni. Jodl hershöfðingi
vitnaði síðar í Hitler sem um þetta
leyti komst að þeirri niðurstöðu að ef
til vill gæti hann ekki unnið og Jodl
var honum sammála. Ef til vill gæti
niðurstaðan orðið jafntefli.“
Óttuðust hefndir óvinanna
– En hvers vegna studdu flestir Þjóð-
verjar Hitler allt til endalokanna?
„Fólk óttaðist að ef Þjóðverjar töp-
uðu myndi þjóðinni verða gereytt.
Menn vissu ekki nákvæmlega hvað
var að gerast en vissu að framin voru
fjöldamorð, vissu að hræðilegir hlutir
voru að gerast á austurvígstöðv-
unum. Margir og ekki síst hermenn
hugsuðu með sér að ef það sem Þjóð-
verjar væru að gera öðrum þjóðum
myndi koma yfir þá sjálfa, þeirra eig-
in fjölskyldur, væri aðeins ein leið til:
að berjast til að koma í veg fyrir þann
hrylling að andstæðingarnir fengju
að hefna sín,“ segir sagnfræðing-
urinn Bernd Wegner.
Gátu ekki unnið
Þýski sagnfræðingurinn Bernd Wegner flytur erindi um heimsstyrjöld-
ina síðari í hátíðarsal Háskóla Íslands í dag í tilefni af því að 60 ár eru
frá stríðslokum í Evrópu. Kristján Jónsson ræddi við Wegner og einnig
Þór Whitehead prófessor sem mun fjalla um hlutverk Íslands í stríðinu.
Morgunblaðið/Eyþór
Bernd Wegner: „En ég hallast að stefnu þeirra sem segja að Hitler hafi ýtt
undir og skapað aðstæður sem þvinguðu hann til að grípa til sífellt rót-
tækari aðferða, þetta var nánast keðjuverkun sem rak hann út í hrunið.“
Þór Whitehead
kjon@mbl.is
’Jodl hershöfðingi vitnaði síðar íHitler sem um þetta leyti komst að
þeirri niðurstöðu að ef til vill gæti
hann ekki unnið stríðið og Jodl var
honum sammála. ‘