Tíminn - 20.12.1973, Blaðsíða 18

18
TÍMINN
Fimmtudagur 20. desember 1973.
Á botni
heimsins
Þorgeir Þorgeirsson:
YFIRVALUIÐ.
Skáldsaga eftir bestu heimild-
um og skilríkjum.
Ibunn. Reykjavík, 1973. 1H(> bls.
Þar sem umsögn
mín um þessa bók
hér í blaðinu 16.
desember hefur
brenglazt svo, að
allt samhengi
raskaðist, hef ég
farið þess á léit
að hún verði birt í
heild á nýjan leik.
Titill þessarar sögu segir þeg-
ar til um hvers eölis hún er.
borgeir borgeirsson hefur hér
samið ..heimildaskáldsögu’’ eða
dókúmentariska sem svo er
kölluð, en það sagnaform hefur
alllcngi verið stundað, til að
mynda á Noröurlöndum i seinni
tið, en ekki verulega hérlendis.
Og efniyiður Yl'irvaldsins er al-
kunnur og engan veginn smá-
felldur: hroðalegt morð Natans
Ketilssonar við annan mann á
Illugastöðum i Húnaþingi — og
eftirmál þess, hin siðasta aftaka
á tslandi i Vatnsdalshólum 1H30.
Jafnan hefur verið ráö fyrir þvi
gert, að undirrót þessa illvirkis
væri ástir og afbrýði: siöast
mun sú saga hafa verið rakin af
Tómasi Guðmundssyni i Is-
lenzkum örlagaþáttum. En þaö ,
er ekki markmið borgeirs bor-
geirssonar aö semja enn einn
róman um þessa atburði, svo
sem brátt kemur i Ijós.
Fyrir fáum árum var llutt i!i
útvarpi leikrit höfundar um i
þetta efni, Börn dauöans. Svo 1
virðist sem Yfirvaldiö sé mest-
an part skrifaö upp úr þvi, og
sýnist sagan heillegra verk og
sniðfastara en leikritið, þótt
raunar sé óhægt aö koma viö
samanburði. Vera má þó aö Yf-
irvaldiö beri þess einhver merki,
aö efninu var ekki frá öndverðu
ætlaður búningur skálcfsögu:
hún er umfram allt dramatisk
að formi, byggð af samtölum og
svipmyndum, einatt mjög sjón-
rænum. betta er siöur en svo
sagt verkinu til lasts sem skáld-
sögu, enda ber hún ekki með sér
neinn viðvaningsbrag, þótt hér
sc á ferð fyrsta skáldsaga höf
undarins.
Sagan hefst þann gráa
janúarmorgun 1830, þegar öxin
fellur að höfðum Friðriks og
Agnesar. bá kemur stutt inn-
skot, eins konar hugleiðing höf-
undar. — Megincfni fyrri hlut-
ans er viðureign Hlöndals sýslu-
manns við Nathan Ketilsson
(svo er nafn hans ritað) vegna
þjófnaöarmáls nokkurs. Nathan
storkar yfirvaldinu og tekst
raunar að knésetja það, flækir
málið svo að verður að kveðja
til setudómara. bað er Jón
Espólin, sýslumaður Skagfirð-
inga, og er mynd þessa fræða-
þuls mjög skemmtileg. Blöndal
sýslumaður ..vill fyrir hvern
mun reyta af mér æruna og öll-
um öðrum i þessari sýslu”, seg-
ir Nathan eilt sinn. Blöndal læt-
ur að visu ganga yfir honum
dóm, en óbugaður stendur
andófsmaður valdhafanna að
lokum: engar skjallegar játn-
ingar liggja fyrir um sekt hans.
Seinni hluti sögunnar hefst
eftir morðin á Ulugastöðum og
rekur réttarhöldin yfir sakborn-
ingum og öðrum sem flækjast i
málið t allri frásögninni er fylgt
„skilrikjum;’ eins og höfundur
segir, en út af þvi bregður þó, til
að mynda i hinum athyglisverða
kafla er „skuggi" sýslumanns
vitjar hans á andvökunótt og ýt-
ir við sam vi/.kunni: „Börn
dauöans cru cinnegin mann-
eskjur. — Manneskjurnar einn-
egin börn dauðans”.
Að lokum cr dómur felldur yf-
ir dauöabörnum. En sögunni
lýkur höfundur einkar haglega,
fáum dögum fyrir aftökuna. bar
bregður að endingu fyrir mynd
Guðmundar Ketilssonar á
skjóttum hesti, mannsins sem
bauðst til böðulsstarfsins til að
firra sýsluna skömm. bessa
sömu „skuggamvnd með barða-
stóran hatt og börðin slúta"...
„ber við loft frá bændunum að
sjá.þegar hann reiðir öxina" að
bristöpum i upphafi bókar.
Su aðferð heimildasögunnar
að rekja gang mála nákvæm-
lega eftir opinberum plöggum
ber með sér hlutlægnisblæ. Eigi
að siður er nærvera höfundar
glögg i þessari sögu. Hann kost-
ar að visu kapps um aö halda
málfarseinkennum timans, og
sem áður segir er drjúgur hluti
texta_ns samtöl vjð réttarhöldin.
bó er „ritstjórn” hans á
heimildunum full áberandi aö
minum dómi. Og mat höfundar
á þeim efníviðtsem hann hefur I
höndum, kemur til að mynda
fram i þessum orðum um máls-
varnarskjal Ólafs Björnssonar i
þjóínaðar máli Nathans. bað er
„að visu stilað i fullkominni
undirgefni við þau yfirvöld sem
eiga hér i höggi viö múgamenn-
ina tvo, sem honum er falið aö
verja, en þó af drengskap og
heiðarleika.” Ennfremur er það
þarflaust að nefna Jóhann á
Holtastöðum ref, þvi að eigindir
persónunnar eru fullljósar af
orðum hans og atferli. Og harð-
drægni Blöndals sýslumanns
má vera að sé um of látin uppi i
sögunni. bannig væri hlut-
lægnislegri frásagnarháttur
sums staðar betur við hæfi: og
ennfremur er áðurnefnd hug-
leiðing i öörum kafla sögunnar
henrii til litils framdráttar að
minni hyggju. En þessi atriöi
mega kallast minni háttar álita-
mál: yfirleitt er sagan sögð af
pryði og með föstum tökum á
efninu: höfundur veit vel hvaö
hann hyggst fyrir.
Ekki fer hjá þvi.að Svartfugl
Gunnars Gunnarssonar kbmi i
hugann við lestur þessarar
sögu. Finda hefur höfundur Yfir-
valdsins ekki dregið dul á. aö
meistaraverk Gunnars hafi i
öndverðu hvatt hann til að snúa
sér að könnun efnisins. Og ein
eftirtektarveröustu orö i sögu
borgeirs minna nokkuð á Svart-
lugl: „Skuggi” Blöndals sýslu-
manns mælir þau til hans and-
vökunóttina, og Guðmundur
Ketilsson lætur sömu orð falla
að sögulokum i átökum yfir-
valds og sýslu: „Tilveran er só-
un. brotlaus, glaöleg og forsjár-
laus sóun". betta getur minnt á
mynd af fuglabjarginu i Svart-
fugli...hinu miskunnarlausa
og ódrepandi lifi,.. þar sem til-
veran hrósar sigri i gargi,
ódaun og saurindum, lifiö end-
urnýjar sig, sprettur ungt,
ferskt og blóðheitt upp úr berri
klöppinni. A hjerju sumri!"
(býð. Magnúsar'Asgeirssonar).
Eins og menn sjá ná þessí tik-
indi skammt, enda er Yfirvaldið
allt annars konur „sakamála-
saga” en Svartfugl. bar sem
verk Gunnars er sálfræðilegt og
heimspekilegt. er saga borgeirs
lyrst og fremst þjóðfélagsleg. I
Yfirvaldinu beinist athyglin
ekki að greiningu sálarlifs þess
ógæfufólks,sem hlut á aö máli,
ekki heldur að samsekt og sam-
ábyrgð allra manna sem Svart-
fugl túlkar með svo ógieyman-
legum hætti. borgeir bor-
geirsson vill bregða upp mynd
islenzks bændaþjóðfélags, lýsa
stéttaandstæðum á tið hinnar
mestu örbirgðar. Og átök i Yfir-
valdinu standa milli dómsvalds
sýslunnar og sýslubúa sjálfra.
I fyrri hl. fær þessi togstreita
almennings og yfirvalds á
sig mynd viðureignarinnar við
Nuthan. F'yrir hvern stendur
hann? Hann er i rauninni utan-
garðsmaður, „stéttleysingi”.
fcln stéttaskiptingin verður
glögg, þegar vikur að mála-
rekstrinum eftir morðin. bar er
ekki um að ræða sýslumann
annars vegar og undirtyllur
hans á hinn bóginn. Húsbændur
undiroka vinnufólk sitt: það er i
rauninni „á botni heimsins”,
eins og komizt er að orði i lok
þrettánda kafla. Og úr þessu
myrkri koma þær Agnes og Sig-
riöur. réttlausar vinnukonur.
Agnes lýsir stöðu þeirra svo i
samtali viðSigriöi: „Ef þú held-
ur ennþá, góða min, að þú eigir
þig sjálf þá er kominn timi til að
opna augu þin fyrir þvi hver þú
ert... bess utan erum við bara
vinnudýr góða min. Ef þu ert
heppin þá gerir húsbóndinn þér
barn og narrar svo ellegar
kaupir einhvern strákinn sem
hefur augastað á þér til þess að
eiga þig. Vinnustelpur ganga
ekki með ööru móti i ektastand-
/ ið. Til þess þarf leyfi húsbænd-
anna, leyfi hreppstjórans, leyfi
prestsins, leyfi Guös og manna.
Og allir spyrja húsbændur þina
ráða. Húsbændurnir ráðleggja
það sem sjálfum þeim kemur..”
Orsök ódæðisvcrkanna er þvi
hvorki ásiir né afbrýði stórláts
fólks, engin óveður i sálum þess.
Verkin eru ekki drýgð af nein-
um þeim viljastyrk sem þarf til
allra stórvirkja og illvirkja.
Morð Nathans cr óráösfálm
fólks,sem býr við slik kjör, að
þau kalla fram la-gslu hvatir
þess. Lif þess ber ekki með sér
neina von. Og það eru unglings-
órar fc'riðriks sem leiða hann i
þessa óga'fu ásamt hinum
þradkuðu vinnukonum, á sama
hált og honum kemur siðan i
hug að feta i fótspor Grettis og
llýja til IJrangeyjar. En full-
trúar kúgaðrar alþýðu eru einn-
ig Gisli (')lafsson próventumað-
ur og Danicl Guðmundsson
vinnumaður. Orð Gisla við yfir-
heyrsluna sýna hversu þetta
fólk er mergsogið: „bað er ógn
og skelfing að vera svo vesæll að
þora ekki rétt að gera af ótla við
sér yfirslerkari persónur.” ()g
Daniel vinnumaður hlýtur hinn
harðasta dóm vegna þess að
hann sér ekki við klækjarefnum
llollastaða-Jóhanni. En slikur
maður sem Jóhann sleppur
vitaskuld heilskinna úr greipum
sýslumanns. Og sjálft yfirvaldið
matar krókinn á ógæfu þegna
sinna.
Útgelandi þessarar bókar
hel'ur hin sterkustu lolsyrði um
hana i kynningu sinni: „hörku-
spennandi... listilega skrifuö,..
I'rábær skáldsaga,.. skáldleg
sýn og skarpt endurmat á þvi
bændasamfélagi sem við öll er-
um vaxin upp úr." Eg fæ ekki
séð að bók eða hölundi sé greiði
gerður með sliku skjalli. fclnda
þarl' Yfirvaldið þess ekki með.
Sagan er vel skriluð og kunn-
áttusamlega og athyglisvert
verk á marga grein. A hinn bóg-
inn getur hún varl talizt ýkja
nýsfárleg. hvorki að gerð né
einisafstiiðu. Og endurmat á
bændasamlélaginu helur áður
verið gert. bótt bofgeir bor-
geirsson hafni rómantiskri gyll-
ingu þess, gerir það söguskiln-
ing hans ekki l'rumlegri. Les-
endum Sjálfstæðs fólks kemur
hann varla ferskur fyrir sjónir.
bað sýnir mctnað og áræði
höfundarins,að hann skuli rita
sögu, sem kallar verk Gunnars
Gunnarssonar og Halldórs Lax-
ness fram i huga lesandans.
Samjöfnuður þeirra og borgeirs
er vitaskuld fráleitur, og hvað
sem þvi liður slendur Yfirvaldið
fyllilega fyrir sinu. — borgeir
borgeirsson hefur farið vel af
stað sem skáldsagnahöfundur,
og bók hans er kærkomin i ör-
deyðu islenzkra skáldsagna á
'þessu ári.
Gunnar Stefánsson.
Magnari á
Kr.: 17.471.00
2x22 RMS. SA 620
TíSni 20—35.000 HZ.
Gnn n 0 S garðastræti ii
ELILISKF SÍMI 200 80
Leiðrétting
Ljóðabók Indriða
bAÐ VAR missagt hér i blaðinu
að ljoðabók Indriða G. borsteins-
sonar DAGBÓK UM VEGINN
væri ekki til sölu. bað rétta er, að
bókin, sem er i 500 tölusettum
eintökum er seld hjá bókaverzlun
Lárusar Blöndals og hjá
Eymundsson — þó aðeins örfá
eintök.
Leiðréttist þetta hér með.
Heimilis
ánægjan
eykst
með
Tímanum
-
G. Þorsteinssonar
Nýtt útlit
á AAido úrum
MULTISTAR
Vönduð úr í
sérflokki
MAGNÚS
ÁSMUNDSSON
Skartgripaverzlun
Ingólfsstræti 3.
Sími 17884.