Tíminn - 14.06.1977, Blaðsíða 4

4
Þriðjudagur 14. júnl 1977
Á hátiöarfundi I tilefni 75 ára
afmælis Sambands Islenzkra
samvinnufélaga sem haldinn var
I Háskólablói I Heykjavlk I gær-
kvöldi flutti Erlendur Einarsson
forstjóri Sambandsins afmælis-
ræðu,þar sem hann rakti fyrst að
dragandann að stofnun sam-
bandsins og vék að ýmsum þeim
erfiðleikum og verkefnum sem
samvinnumenn þurftu að leysa I
upphafi hreyfingarinnar.
Slðan sagði Erlendur:
Hjá forystumönnum i sam-
vinnufélögunum fyrir og eftir
aldamótin kemur fram, að þaö er
menntunarskorturinn, sem er hiö
stóra vandamál og undirrót fá-
tæktar og niöurlægingar. Þess
vegna lögöu frumherjar i sam-
vinnuhreyfingunni svo mikla
áherzlu á aukna alþýðumenntun.
Töldu þeir aukna alþýöumenntun
raunverulega forsendu fyrir
þróttmiklu samvinnustarfi.
Sókner bezta
vörnin
Þegar Sambandið er stofnað
1902 þá eru þingeysku samvinnu-
bændurnir I varnarstööu. Kann
það að hafa orbið einhver hvati að
stofnun Sambandsins. Vaxtar-
broddur smjörbúa fyrir land-
búnaöinn hafði ekki náð til
Norðurlands á þessum árum og
raunar aðeins til Suðurlands.
Erfiðleikar voru þá meö útflutn-
ing lifandi sauðfjár. Nú þurfti þvi
aö finna nýjar leiðir og svo virðist
að bændur i Þingeyjarsýslu hafi
einsett sér að komast úr þessari
varnarstööu undir því kjöroröi,
að sókn er bezta vörnin.
Ariö 1906 er tlmamótaár, þvl þá
hefst ný sókn I starfsemi sam-
vinnufélaganna á Noröurlandi.
Þá er undirbúin stækkun Sam-
bandsins með fjölgun félaga inn-
an þess, ákvebiö er að hefja út-
gáfu Tímaritsins er slöar varð
Samvinnan og Sambandinu er
beitt sem frumkvæöi 1 kjötverzlun
og kjötsölumálum. Allt þetta ber
svo ávöxt næsta ár, árið 1907.
Verklegar framkvæmdir Sam-
bandsins eru hafnar og þar með
var vöxtur þess tryggður. Bygg-
ing sláturhúsa og útflutningur
saltkjöts varð bylting fyrir land-
búnaöinn. Þrátt fyrir tilkomu tog-
ara og slldveiöa I stærri stll, vex
hlutur landbúnaöar I heildarút-
flutningi aftur upp I nærri fjórð-
ung á árunum 1906-1910 og fólks-
flutningar úr sveitunum I þéttbýli
hægjast um þetta leyti.
Ég læt hér staöar numið að
rekja sögu Sambandsins, en mig
langar þó, áöur en ég fikra mig
yfir I nútlöina, að minnast með
nokkrum orðum á hugmyndir og
hugsjónir þeirra Þingeyinga um
samvinnumál, þeirra er stóöu I
fylkingarbrjósti samvinnufélag-
anna, áöur og um þaö leyti, sem
Sambandiö var stofnaö.
Þvl veröur ekki á móti mælt, aö
á þessum árum átti félagshyggja
djúpar rætur I hugum manna I
Þingeyjarsýslu. Ýmsir voru þeir
er túlkuöu og útbreiddu félags-
hyggju, ýmsir voru vellesnir og
meötóku félagsmálastrauma,
sem þá fóru um lönd Evrópu. Hjá
sumum þessara manna var sam-
vinnustarf ný hagfræöi og þessi
nýja hagfræöi fól í sér lausn á
flestum vanda efnahagsmála I
þvl efnahagsllfi, sem þá var búiö
viö, sem var aö sjálfsögöu mun
einfaldara en þaö sem nú ræöur
rlkjum.
Siguröur á Yztafelli skrifar I
Tlmaritiö 1896: „Þaöer sannfær-
ing ýmsra kaupfélagsmanna, aö
samvinnufélagsskipulag og aö-
ferö hljóti aö ryöja sér til rúms I
fleiri greinum en þeim, er aö
verzlun lúta, og muni veröa til
heilla hvarvetna, þar sem um
ábyrgö, hagnaö og kostnaö er aö
ræöa.”
Og Benedikt á Auönum skrifar
um svipaö leyti: .A sama hátt,
sem vér nú rekum á okkar mæli-
kvaröa stórkostleg verzlunarviö-
skipti, meö nærfelt hálfu minni
tilkostnaöi en áöur var gert, á
sama hátt getum vér rekiö hver
önnur fyrirtækif búnaöi, iönaöi og
bókmenntamálum. En til þess
þarf almennri menntun og þekk-
ingu mikiö aö fara fram hjá oss
og margir hleypidómar aö
hverfa.”
Þaö fór ekki á milli mála, aö
beita skyldi samvinnuskipulaginu
Erlendur Einarsson
þátt I honum, þar sem allar okkar
ritgeröir eru þó ritaöar til þess aö
sýna hagnaöinn af kaupfélags-
skapnum bæöi fyrir einstakling-
ana og þjóöfélagiö.”
Þessi skrif þeirra félaga um
hugsjónir og grundvöll sam-
vinnustarfs áriö 1892 veröa aö
hálfgeröum ritdeilum. Sárindi
Benedikts koma ljóslega fram I
garö Jakobs yfir þvl, aö honum
finnst aö veriö sé aö afvegaflytja
hugsjónirnar um samvinnustarf.
Þeir Benedikt og Pétur halda
samt ótrauöir áfram aö boöa sitt
fagnaöarerindi um samvinnu-
starf, þótt fráleitt sé, aö um þaö
lyki sá geislabaugur, sem ýmsir
telja nú á dögum Benedikt var þó
mikill hugmyndafræðingur en
Pétur meira jaröbundinn. Þaö
viröist þó augljóst, aö forystu-
mennirnir I Kf. Þingeyinga hafi
gert sér glögga grein fyrir þvl, aö
sjálfar hugsjónirnar næöu
skammt, ef ekki væri um aö ræöa
atvinnurekstur til þess aö sýna
Jjær I verki. Þess vegna talar
Benedikt um ,,aö reka hver önnur
fyrirtæki” og Pétur um aö sam-
band, sem ekki hafi meö höndum
atvinnurekstur, sé „papplrssam-
band” án nægilegs llfskjarna. Þá
Ég hefi nú flutt all-langt mál
um fortið, — aödraganda og
stofnun Sambandsins, — sjálfa
stofnunina, brugöiö upp myndum
af ástandi I þjóömálum fyrir og
eftir aldamótin, vakiö athygli á
hugmyndum og hugsjónum
þeirra manna, er stofnuöu Sam-
bandiö. Er þá kominn tlmi til þess
aö flytja málflutning I nútlö.
Mætti þá fyrst minna á þaö, aö
margar hugmyndir braubryöj-
endanna um samvinnustarf
standa óhaggaöar 1 dag þrátt fyr-
ir algjöra byltingu I lifnaöarhátt-
um, byltingu úr fátæku og aö
ýmsu leyti frumstæöu bænda-
þjóöfélagi I velmegunar- og
neyzluþjóöfélag, þegar óhófleg
neyzla fólks I vestrænum löndum
er aö veröa heimsvandamál.
Þaö er erfitt aö bera saman
gildi áamvinnustarfs 1 dag fyrir
islenzkt þjóöfélag og þaö sem var
um aldamótin slöustu, þegar
Sambandiö var stofnaö. Matiö I
dag hlýtur aö vera annars eblis en
fyrir 75 árum, þegar llfiö snerist
um þaö fyrst og fremst aö hafa I
sig og á og aö leysa þaö hvort-
tveggja var talin velmegun.
Nú getum viö Islendingar talaö
meö nokkrum rétti um aö viö höf-
umsetningu ársins 1976 er um-
boössala, aöallega sjávar- og
landbúnaöarafuröa, 17,6
milljaröar en bein sala hins vegar
12,6 milljaröar. Af heildar um-
setningu var útflutningur 13,7
milljaröar eöa um 45%.
Rekstrargjöld Sambandsins
hækkuöu um 41% á s.l. ári.
Launakostnaður hækkaöi um
34,5% frá f. ári, en nokkur fjölgun
starfsfólks átti sér staö. Almennir
kauptaxtar hækkuöu hins vegar á
árinu um 26,2%. Þá hækkuöu
opinber gjöld Sambandsins um
40% frá f. ári.
Þrátt fyrir miklar hækkanir á
rekstrargjöldum tókst sæmilega
aö halda I horfinu meö rekstur
Sambandsins á s.l. ári.
Rekstrarafgangur, áöur en
fyrningar fastafjármuna eru
færðar til gjalda, nema 721.0
millj. króna. Auk þess nema tekj-
ur utan rekstrarreiknings 264.0
millj. króna, en tekjur þessar
stafa af eignasölu og jöfnunar-
hlutabréfum. Tekjur aö frádregn-
um fyrningum er nema 344.0
millj. er 641.0 millj. kr. og eftir aö
tekjur utan rekstrarreiknings,
264,0 millj. króna hafa veriö færö-
ar á höfuðstól, er rekstrarafgang-
Framtíðarstefnan hlýtur að
verða sú að samvinnuhreyf -
ingin verði jákvætt afl í þjóð-
félaginu á sem flestum sviðum,
sagði Erlendur Einarsson í hátiðarræðu sinni
á 75 ára afmælisfundi Sambands íslenzkra samvinnufélaga
á sem flestum sviöum meö stofn-
un fyrirtækja. En þaö kemur þó
fram I skrifum ófeigs, aö ekki
voru þeir félagar f K.Þ. alltaf
sammála um hugmyndafræöina I
samvinnufélögunum. Ariö 1892,
eftir aö K.Þ. haföi starfaö I 10 ár,
eiga sér staö skoöanaskipti milli
Jakobs Háfdánarsonar fyrsta
kaupfélagsstjórans annars vegar
og Benedikts á Auönum og Péturs
á Gautlöndum hins vegar um
hugsjónastefnu I samvinnumál-
um. í Ófeigieru all-mikil skrif um
þessi mál. Jakob Hálfdánarson
talar um hugmyndir Benedikts,
sem einhvern „englaheim”,
þar sem allir eru orönir svo góöir
og vitrir og enginn hyggur lengur
aö sinu gagni meira en annara.
Og Jakob segir ennfremur: „Ég
sé nú ekki þennan englaheim f jær
eöa nær á þessari jörö. Ég hefi
þar á móti þá trú, aö allar þær til-
hneigingar, sem vekja og viö-
halda samkeppni meöal manna,
vari um aldur og æfi og sam-
keppnin veröi ætíö þaö miöflótta-
afl, er skapi verðlagið á flestum
hlutum.”
Benedikt á Auönum svarar
Jakobi meö ýtarlegri grein I
Ófeigi 1892. Þar segir hann m.a.:
„Ég stend fast á þvl, aö félagsleg
samvinna sé fyrsta skilyröi fyrir
kaupfélagsskapnum og ég vona,
aö Jakob Hálfdánarson sjái, aö
hann hefur seilst helst til langt
um hurö til loku, er hann var aö
finna grundvöll kaupfélags-
skaparins. Auövitaö er þaö „lífs-
hvötin”, sem hefir komiö mönn-
um til aö byggja þennan grund-
völl undir kaupfélagsskapinn, þvl
reynslanhefurkenntmönnum, aö
þaö er léttara aö berjast fyrir llf-
inu meö sameinubum kröftum en
þegar hver baukar sér.” Og
Benedikt á Auönum heldur
áfram: „Þaö er undarlegt af
Jakobi Hálfdánarsyni, aö eigna
okkur sem höfum ritaö Ófeig, þá
skoöun eöa þau ummæli, aö kaup-
félagsskapurinn hljóti einungis aö
grundvallast á bróöurkærleika,
án tillits til eigin hagnaöar, svo aö
ekki geti aörir en englar tekiö
er vert aö vekja athygli á þvi aö
brautryðjendurnir geröu sér
glögga grein fyrir nauösyn þess,
ab félögin gætu oröiö sem mest
fjárhagslega sjálfstæö. I rekstri
félaganna var meginstefnan sú,
aö foröast áhættu og treysta fjár-
hag félaganna. Kaupfélögin á
fyrstu áratugunum voru mjög
vafin viöskiptaskuldum, aö miklu
leytierlendum.en markmiöiö var
ab reka þau fyrir eigiö fé félags-
manna, ásamt hóflegum banka-
lánum hluta ársins. 1 þvl efni var
mest treyst á stofnsjóössöfnun,
sem var ekki aöeins talin hafa
gildi sem fjáruppbygging félag-
anna, heldur sem fyrirhafnarlaus
og hugsanlega stórfelld sparifjár-
myndun einstakra félagsmanna.
Einnig var söfnun inneigna I viö-
skiptareikningum og sparisjóös-
deildum talin æskileg. Þá var og
boöuö fjársöfnun I varasjóö og
aöra sameignarsjóöi. Fjárupp-
bygging samvinnuverzlunarinnar
var talin mikilsvert sjálfstæöis-
mál bændastéttarinnar og
þjóðarinnar l heild.
Eitt markmiöiö var aö losa
félagsmenn af klafa verzlunar-
skulda. Þaö reyndist þó oftast
erfiöleikum bundiö. 1 reynd var
mörgum bændum nauösynlegt
aö fá neyzlulán milli kauptlöa,
og sumir, einkum nýbýlingar,
höfbu mikla þörf fyrir rekstrarlán
milli ára. A þessum árum var
ekki I mörg hús aö venda. —
Bankastarfserni var þá smá 1
sniöum og staösett i Reykjavik.
Þaö sýnir bezt, hvaö Pétur á
Gautlöndum telur fjármagnsupp-
bygginguna þýöingarmikla fyrir
kaupfélögin, aö árib 1893 ritar
hann sérstaka grein í Ófeig um
þetta efni er ber heitiö: „Aö safna
fé.” Þar segir hann m.a.: „Sjálf-
stæöi kaupfélagsskaparins er
undir þvi komiö, aö þau sjálf eöa
félagsmenn eigi mikinn hluta af
þvi veltufé, er þau nota.” Og
menn tala á þessum árum um
eigin fjármyndunina, sem
„öryggistaugar samvinnufélag-
anna.”
um komiö á fót velferðarríki, —
þjóöfélagi neyzlu og mikilla
möguleika fyrir flesta einstakl-
inga aö brjótast áfram til þroska
og efna. Hættan viröist helzt, aö
ljúfa lffiö geti orðiö mönnum aö
fótakefli.
I hinu Islenzka velferöarríki er
samvinnuhreyfingin virkur þátt-
takandi og viö samvinnumenn
höldum þvi fram, aö hennar þátt-
ur hafi m.a. stuðlað aö jafnari
llfskjörum fólks en veriö heföi ef
þetta félagsframtak heföi ekki
veriö til staðar.
Og nú „rekum vér hver önnur
fyrirtæki” innan samvinnu-
hreyfingarinnar. Aö þvi leyti hafa
ýmsar hugsjónir Benedikts á
Auönum rætzt, þótt hann trúlega
heföi kosið, aö samvinnufyrirtæk-
in væru enn fleiri en raun er á.
Rekstur
Sambandsins á
síðastliðnu ári
Góöir hátlöargestir:
Eins og ég drap á I upphafi
máls mlns mun ég nú I stuttu máli
gefa nokkrar tölulegar upplýsing-
ar um rekstur Sambandsins á ár-
inu 1976, 75. starfsárinu.
I lok s.l. árs voru 49 samvinnu-
félög innan Sambandsins, þar af
45starfandi. Fjöldi félagsmanna I
þessum félögum um s.l. áramót
var 41.178 og fjölgaöi félagsmönn-
um um 1399 á árinu. Þaö félag,
sem fæsta hefur félagsmenn er
Kf. Rauöasands meö 16 félags-
menn. Fjölmennasta félagiö er
hins vegar Kf. Reykjavlkur og
nágrennis meb 14.017 félags-
menn.
Heildarumsetning Sambandsins
á árinu varö 30.2 milljarðar
króna, sem er 36% hærri upphæö
en 1975. Er þá rétt aö hafa I huga,
aö veröbólga á árinu sem leib var
mikil, vísitala framfærslu-
kostnaöar hækkaöi um 32%, miö-
aö viö ársmeðaltöl 1975 og ’76. Af
ur samtals 377.0 m.kr.
Af þessari upphæö er ráðstafaö
viö reikningslok: 1 endurgreiösl-
ur til kaupfélaga og frystihúsa
85,3 m. kr. I birgöavarasjóö 132.9
millj. og I flýtifyrningar á fasta-
fjármunum 33.1 millj. Tekjuaf-
gangur til ráöstöfunar á aöal-
fundinum á morgun er 125,6 millj.
króna.
Sjóöir, þar meö séreignarsjóöir
og höfuöstóll á efnahagsreikningi
Sambandsins hinn 31. des. 1976,
nema 2,6 milljöröum króna og
hækka á árinu um 595,0 millj. Sé
birgðavarasjóöur talinn meö
nemur upphæðin 3.1 milljaröi.
Nýtt fasteignamat gerir ráö fyrir
sexföldu eldra mati. A efnahags-
reikningi eru fasteignir bókfærö-
ar á þreföldu eldra mati.
Fjárfestingar Sambandsins á
s.l.árinámu 866millj. króna. Þar
af var fjárfest I iönaði I stækkun
verksmiöjuhúsnæöis og vélum 375
millj. og I nýju birgöastööinni I
Holtagöröum 372 millj. Engin föst
lán fengust út á framkvæmdir viö
birgðastöðina á s.l. ári og út á
iönaöarframkvæmdirnar aöeins
143 millj. Lánveitingar til þeirra
framkvæmda hafa dregist úr hófi
fram og brýtur sá dráttur algjör-
lega 1 bága viö þá yfirlýstu stefnu
aö efla Islenzkan iðnaö meö ráö-
um og dáö.
Ég læt þessar upplýsingar
nægja um rekstur Sambandsins á
libnu ári.
Fræöslu-og félagsmál er veiga-
mikill þáttur I starfi samvinnufé-
laga. A undanförnum árum hefur
Sambandiö stutt starfsmannafé-
lögin I Reykjavík og á Akureyri
meö þvl að láta I té húsnæöi fyrir
félagslega aöstööu. Félags-
heimiliö Hamragaröar var afhent
áriö 1970 til afnota fyrir Starfs-
mannafélag Sambandsins hér I
Reykjavlk ásamt fleiri félaga-
samtökum innan samvinnuhreyf-
ingarinnar, og á Akureyri hefur
starfsmannafélagiö húsnæöi fyrir
samkomur og félagsstarf. Þá
hefur Sambandið veitt starfs-
Framhald á bls. 17