Tíminn - 10.07.1977, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 10. júli 1977
menn og málefni
Aðstaða kirkjunnar
A Prestastefnu sem haldin var
nýlega aö Eiöum uröu aö vanda
miklar umræöur um málefni
kirkju og kristni i landinu. Mesta
athygli hefur álit svo nefndrar
Starfsháttanefndar vakiö, en i þvi
er fjallaö um flest svið hins
kirkjulega starfs. Enn fremur
vöktu umm,æli biskups athygli,
þau er hann haföi viö um frum-
varp til laga um veitingu presta-
kalla sem er til afgreiöslu Alþing-
is.
Þjóökirkjan er ein þeirra
stofnana sem ekki eru daglega i
fréttum vegna þess aö nýnæmi
sé aö atburðum eöa umræöum á
vettvangi þeirra. Það er
hinsvegar full ástæöa til þess aö
vekja athygli á þvi er sérstaklega
tilkvödd nefnd leggur fram ýtar-
legt og merkilegt álit um skipulag
og starfsháttu kirkjunnar.
Islenzka kirkjan er næstelzta
stofnun islenzks samfélags.
Aöeins Alþingi er eldra. Engu
siður en Alþingi er hún samofin
islenzkri sögu og islenzkri menn-
ingu aö fornu og nýju. I árdaga
sögu sinnar átti hún verulegan
þátt i þvi aö móta hér skipulegt
þjóðfélag úr þeim héraðasam-
félögum sem upphaflega
mynduöu þjóöveldi Islendinga á
miööldum. Og þáttur kristinnar
miöaldamenntar veröur bezt
skýröur meö þvi aö minna á aö
letur, lestrar- og skriftarkunnátta
og bókmennt bárust meö
kristnum lærdómi hingaö noröur.
Sagan
A daga kirkjunnar á íslandi
hefur margt drifið svo sem vænta
má. Alla tiö hefur kirkjan átt ein
örlög meö þjóðinni. t upphafi var
hér útbreidd irsk kristni, en
skipuleg kirkjuleg starfsemi hefst
um allt land meö því aö
tslendingar taka upp kirkju-
skipan aö hætti evrópskra megin
landsþjóöa, aö einhverju leyti aö
undirlagi Noregskonungs.
Kirkjan á 11. öld var viöast um
lönd nokkurs konar „þjóökirkja”
með veiku miðstjórnarvaldi 1
Rómarborg en háö höföingjum
landsins. A 12. og þó einkum 13.
öld breyttist þetta mjög á Islandi
sem viöar og tók kirkjan þá á sig
mót Rómarkirkjunnar undir
ægishjálmipáfa. Siðbótin barst til
tslands á 16. öld, en var knúin
fram af eigingjörnu konungsvaldi
hér eins og annars staöar, og fór
konungur nú fram af minni
stillingu en Noregskonungur
haföi gert tæpum sex hundruöum
ára áöur. Viö siöbótina er hér
komiö á rikiskirkjuskipan og
lútherskum siö, og hélzt svo fram
á siðustu öld. A siöustu tveimur
öldum hefur það gerzt að kirkjan
hefur sem heild horfið frá rétt
trúnaöi og tekið upp mjög mikið
umburöarlyndi um kenningar
presta, en á hinn bóginn hefur
veriö unnið að þvi stööugt á
löngum tima að uppræta allt það
sém heitiö gæti kirkjuvald eöa
takmörkun á valfrelsi ein-
staklinganna innan kirkjunnar.
Þetta örstutta ágrip af sögu
kirkjunnar sýnir aö hún er ein og
sama stofnun um aldir en hefur
átt hlut aö þjóöarsögu og deilt
kjörum með almenningi i land-
inu. Þannig var kirkjan auöug
fram eftir miðöldum,.en missti
siöan auö sinn i hendur konungi
þegar hann lagði eignír hennar
undirsig. Þær jarðir sem kirkjan
eru auðvitað mjög breyttar og
hún hefur átt örðugt með aö
fylgja þeim breytingum sem
oröið hafa i byggö landsins svo
sem vænta má, enda heföi þaö;
kostaö ófafé á mælikvaröa henn-
ar aö reisa kirkjur og önnur
mannvirki svo sem þurft heföi I
þéttbýlinu meö þeim hraöa sem
veriö hefur á byggöaröskuninni I
landinu. Hiö alvarlegasta I að-
stööu kirkjunnar á okkar dögum
er hins vegar ef til vill þaö aö viö-
skilnaöur hefur oröiö meö kirkj-
unni og menningarlifi og listsköp-
un I landinu. Hér er um aö ræöa
framvindu sem er kirkju og
kristni afskaplega hættuleg, og
um leiö getur hún orðið skaöleg
islenzkri menningu þar sem is-
lenzk menning hefur i aldanna
rás tekiö mót sitt af kristnum
viöhorfum aö meira og minna
leyti.
Þaö er timabært aö yfirvöld
kirkjumála, starfsmenn kirkj-
unnar og áhugamenn um jafnt
kirkjulegefnisem menningarmál
almennt fari aö huga meira en
veriö hefur að þessu máli. Ef vel
á aö vera þarf kirkjan aö vera
virkur þátttakandi i menningar-
lifinu og listlifi, 7“ «ó staöa ein
hæfir stöbu kirkjunnar i
Smlðinni er ekki lokiö
menningu þjóöarinnar og arfi
hennar sem menningar- og lista-
miöstöðvar um aldir.
ámillimála aðmeöal almennings
rikir andvaraleysi um málefni
kirkjunnar. En menn vilja geta
leitaö til kirkjunnar, og Itrekaö
hefur það komiö fram aö menn
ætlast til þess aö prestsþjónustu
sé haldiö uppi án nokkurrar
skeröingar. Þessi afstaöa þjóö-
arinnar er ekki sizt athyglisverð
fyrir þá sök aö þaö hefur tiökazt
um áratugaskeiö aö menn vinni
sér mannorö hér á landi og
virðingu meö þvi aö kasta hnjóöi
til kirkjunnar og starfa hennar.
Um trú tslendinga er þarflitið
að fjölyrða. Það vita allir aö hún
er fyrir hendi, en hugarfar
tslendinga er meö þeim hætti að
þeir kjósa yfirleitt aö vera þöglir
um þau mál hver og einn. En
þessi þögn er ekki sama og sam-
þykki viö andúö gegn kirkju og
kristni, svo mjög sem hún lætur á
sér bera opinberlega. Trú mjög
margra Islendinga er einfaldlega
hluti af viökvæmnismálum
þeirra, og þvi er til litils að meta
hana eftir kirkjusókn utan stór-
hátíöa.Þeir eru mjög margir sem
t.d. hlýöa aö jafnaði á útvarps-
messur, en hinu verður ekki
neitað að slæleg kirkjusókn viöa
lýsir andvaraleysi. Og þaö getur
leitt af sér nokkra einangrun
starfsmanna kirkjunnar um leiö
og fámennum áhugamannahópi
yrði með auknu lýðræði I mál-
efnum hennar fengið meira vald i
hendurum málefni kirkjunnar en
hóflegt væri.
jU
vandræöum. Hver á t.d. að hafa
forræöi um hinar geysimiklu
eignir sem kirkjunni tilheyra?
Eruþær aðeins hluti rikiseigna i
landinu sem stjórnmálamenn og
embættismenn geta ráöstafaö,
eða ber aö leita álits biskups-
embættisins um þaú mál? Eöa
er hér um aö ræöa réttmætar
eigur safnaöanna sem almanna-
samtaka? Þeir eru ekki fáir sem
telja að ákvæði stjórnarskrár um
eignarrett séu sifellt brotin á
kirkjunni, og er mjög áriöandi aö
óvissu i þessum efnumveröi rutt
úr vegi. Kirkjan ásælist ekki
stóreignir, en hún vill vita vissu
sina um sina eigin stööu i landinu,
og getur enginn láð henni þaö.
„Frjálslyndið”
Fyrir þvi er full vissa fengin að
þjóðin vill að kirkja tslands sé
þjóökirkja fremur en rikiskirkja
eöa félagasamtök sem lúta for-
ræði fámennra áhugamanna-
hópa. 1 stjórnmálunum hefur
þessi hugsun oftast veriö látin i
ljós meö oröunum „frjálslynd
þjóðkirkja”. Hugtakiö „frjáls-
lyndi”er yfirleitt misskiliö þegar
fjallaöerum trúarleg efni, og þaö
er oftast misnotaö. 1 raun og veru
getur kristinn maður ekki staðið
fyrir neinu sem heitir „frjáls-
lyndi” i venjulegri merkingu
orösins. Annaöhvort er hann
kristinn eöa ekki, og kristin lifs-
viðhorf geta meö engu móti talizt
til lifsþæginda. Hins vegar sést
viö hvaö er átt, ef i staö orösins
„frjálslynd” eru sett oröin
„umburöarlynd og viðfeöm”
þjóðkirkja, og það er sú afstaða
sem islenzka kirkjan hefur reynt
að tileinka sér. Þessi afstaöa
hennar kemur m.a. fram i
sjálfum titli hennar, en hún er
fyrst „evangelisk” en siöan
„lúthersk”, þ.e.a.s. hún reisir
kenningu sina um fram allt á
ritningunum sjálfum milliliða-
laust en styöst viö skilning og
túlkun Marteins Lúthers og
fylgismanna hans.
Innra
skipulag*
Hjá þvi getur alls ekki farið að
menn krefjist þess aö tengslum
rikis og kirkju veröi gerö betri
skil en verið hefur, svo sem aö
framan greinir. En hvert er þá
hið innra skipulag kirkjunnar? 1
kirkjusögu er oftast talaö um
þrjár meginleiðir við skipu-
lagningu kirkjulegra valda. I
fyrsta lagi er biskupsvaldið og
kirkja sem lýtur þvi. 1 ööru lagi er
kirkja sem lýtur æösta valdi
kirkjuþings, kirkjuráös eöá
annarrar fulltrúasamkomu. _t
þriðja lagi er safnaöaríélagið og
þær kirkjur sem byggjast á sem
mestu sjálfræði safnaðanna og þá
einnig á lýöræöi innan safnaðar-
félaganna. t islenzku kirkjunni er
brot af öllu þessu, auk tengslanna
við rikisvaldiö sem áöurergetiö.
Má segja að hugkvæmni
íslendinga i fjölbreytni i skipu-
lagsefnum hafi óviöa náð svo
langt sem hér hefur orðið.
Vitanlega getur það haft sina
kosti að hafa skörun i valdi og
frumkvæði, þannig að einn
þátturinn taki við þar sem öðrum
Veiting
prestakalla
Deilurnar sem staöiö hafa um
veitingu prestakalla eru aðeins
hluti þessa skipulagsvanda. I
reynd er aö visu ekki kosið i öllum
prestaköllum og landshlutum, en
þvi ósæmilegri veröur kosninga-
baráttan gjarnan þar sem hjá
henni verðurekki komizt. 1 þessu
efni eru hættur á báöa bóga. Auð-
vitaö verður að rikja traust milli
safnaöar og prests en þaö veröur
ekki tryggt til langframa með þvi
einu að efnt sé til hanaslags i upp-
hafi. Einstaklingslýöræði á ekki
heldur við i þessum efnum.
Annaðhvort trúa menn þvi að
presturinn fari með guðlega
kenningu og sé aö þvi leyti boö-
beri og fulltrúi heilags anda, eða
menn hafa ekkert viö þennan
prest að gera. Og heilagur andi
tekur ekki þátt i þvi hvört einum
er vel viö annan eöa ekki eöa
hvort einn er kosinn i almennri
kosningu eöa ekki. Hin hættan er
aftur á móti sú að rikisskipaðir
prestar munu löngum hafa til-
hneigingu til hlýöni viö yfirboöar
ana, hvort sem er biskup eöa
rikisvaldið. Og prestum er frá
upphafi vega ætlaö allt annaö
hlutverk. önnur hætta enn er sú
aö meö veitingu prestakalla aö
tilhlutan safnaöarnefnda verði
ákvöröunin sett i hendur
fámennra hópa áhugamanna sem
alis ekki eru alltaf I snertingu við
sjónarmið alþýðunnar. Hinn
alþýölegi íslenzki kristindómur,
eins og hann hefur veriö til i þessu
landi um aldir, — þögull,
stööugur, litt hneigöur fyrir
kenningar, en meira fyrir trúna
sjálfa,—má ekki fyrir neinn mun
verða hornreka I kirkjunni. Nóg
er aö honum þjarmaö i skólum,
menntalifi og opinberum um-
ræöum.
Hugsanleg
miUileið?
Æskilegast væri sjálfsagt að
unnt væri að finna einhverja
skynsamlega millileiö I þessu
efni. Ef unnt væri að tryggja lýð-
ræöislega kosningu án kosninga-
baráttu, væri þegar mikið fengið.
Efunntværiaðkoma á raunveru-
legri köllun prestsins til starfs,
væri fylgt þvi markmiði sem upp-
haflega var sett. t framkvæmd
yrði slik leið fólgin i þvi að menn
myndu ekki sækja um prestakall,
heldur leituöu söfnuðir til manna
eftir einhverjum reglum um að
þeir tækju starfið að sér. Hvort
unnt er að koma á sliku fyrir-
komulagi skal ósagt látiö, en um
hitt verður varla deilt að nú-
verandi ástand er hvorki kirkju,
rikisvaldi né almenningi til
nokkurs sóma.
Svo er látið heita aðislenzka
kirkjan skuli hafa sjálfstæöi um
innri mál sin. Það hefur þess
vegna vakiö athygli að Alþingi
skuli ætlaö að fjalla um veitingu
prestakalla, og mætti spyrja i
framhaldi af þvi, hver séu hin
„innri mál” islenzku kirkjunnar
og hvar valdi Alþingis sleppir i
þeim efnum. Meginmáli skiptir
þó hittað meðal kirkjumanna og