Tíminn - 17.04.1983, Blaðsíða 16

16
SUNNUDAGUR 17. APRÍU 1983
um erfiðleikum með að skilja þær og vinna eftir
þeiin."
Öll afsökunarlátalæti svo og kvenlegt daður
liefur gufað upp í bræði hennar yfir því að hún
skuli beitt kynferðislegum órétti. Reiði hennar
vegna þeirra viðtaka sem'The Dutch Lover' hlaut
yfirvinnur loks hikið sem markaði fyrsta verkiö.
Röksemdarfærsla hcnnar er tvíþætt: í fyrsta lagi
gcfur Aphra í skyn að það sé ekki skortur á
einhverjum eðlislægum möguleikum til að afla sér
þekkingar scm hafi haldið konum frá pennanum,
heldur hafi þcim verið meinaður aðgangur að
menntun; cn í öðru lagi staðhæfir hún að sú
menntun sem konum er neitað um sé á engan hátt
nauðsynleg við ritun leikrita. Scm fyrr mótmælir
hún útilokun kvcnna frá „þekkingunni" í sama
andartakinu og hún ncitar þyí að það scm hún cr
að gcra krefjist þekkingar í formi menntunar. Sú
afstaða hennar að leikritunskuli ekki stjórnast af
lærdómi rckst ofurlítið á umfjöllun hennar um
afslöðu kvenna til þckkingarinnar. Sú gagnrýni
sem hún varð fyrir hcfur grcinilega komið henni
til að efast um eigið ágæti um ieiö og hún helur
styrkt vaknandi kvenréttindahyggju hennar og
vcitt hcnni afl reiðinnar. En hvaðsem mótsögnun-
um í pistli hcnnar til lesenda líður þá var hann eins
nálægt stefnuskrá (manifesto) og nokkur kvenrit-
höfundur sem skrifaði fyrir álmennan áheyrenda-
eða lesendahóp hafði komist.
„Gæti aldrei framar
sýnt andlit mitt...“
Róttækni hinnar bókmenntalcgu afstöðu sem
Aphra tók og áhættan sem henni fylgdi verðurckki
skilin nema í samhengi við það scm aðrar konur
skrifuðu, hvcrnig þæ.r litu á skriftir sínar í
tengslum við heiminn, og hvaða rhikilvægi þær
vildu gcfa athöfninni sjálfri. Tvcir kvenrithöíund-
ar af kynslóöinni á undan Aphra birtu bókmennta-
verk sín undir cigin nafni og brutu þannig langa
hcfð kvenlegs nafnlcysis. f>ær voru Katherinc Phil-
ips, (1631-1664) og Margarct Cavcndish, her-
togafrúin af Newcastlc (1624?-1664).
Katherine Philips var í bókmenntaklúbbi
ásamt skáldunum Jeremy Taylor og Henry Vaugh-
an. Sir Edward Dering, ciginmanni Kathcrine og
nokkrum konum sem notuðu dulnefni. Þau skrif-
uðu hvert öðru hátleygan kveðskap um hciðurog
dyggðir. Ljóð Kathcrine gengu manna á milli í
handriti og höfðu getið sér góðan orðstír þegar
hún byrjaði fyrir hvatningu jarlsins af Orrery, að
þýða Pompey eftir Corneille. Þó flestum vina
hennar væri kunnugt um að þetta var hcnnar verk
var hún alvcg á móti því að leggja nafn sitt við
útgefinn texta: hún skrifaði Sir Charlcs Cotterel,
sent hún kallaði „Poliarchus": „Mig langar til að
tilcinka hertogafrúnni hana (Pompey), cn þá vcrð
ég að leggja nafn mitt við hana, sem éggæti aldrci
hugsað mér... Ef nafn mitt birtist einu sinni á
prenti held ég að ég gæti aldrci framar sýnt andlit
mitt'
Katherine kærði sig ckki um að hlanda sér í
útgáfustarfið og trúði því Sir Cotterel fyrir því
með aðeins einu skilyrði: „Eg samþykki hvaðeina
sem þér finnst hæfa viðvíkjandi prentuninni,"
skrifaði hún skömmu síðar, „en treysti þér til þess,
vegna gagnkvæmrar vináttu okkar, að leggja nafn
mitt ekki við hana, nei, ekki svo mikið sem
bendingu, er leitt gæti til þess að lesendúm rynni
í grun hvaðan luin kemur."
Nokkrum mánuðum scinna var gefin út í
London bók mcö Ijóðum Katherine Philips, án
vitneskju hennar ef marka má bréf sem hún
skrifaðí Poliárchusi: „Það mein sem ' þessi
prentari og útgefandi hefur unnið mér er meira en
öll þau vandamál sem mig rekur ntinni til að hafa
átt við að stríöa... sem aldrei á ævinni hef skrifað
eina ltnuí þeim tilgangi að birta hana...stundum
finnst mér Ijóðagerðin langt fyrir ofan getu mína
og alls ekki hæfa því kyni scm ég tilheyri... hetðu
mér borist aftur í hendur þessir flóttasneþlar væri
ég fyrir löngu búin að varpa þeim á cldinn.
Sannleikurinn er sá aðég hef alltaf haft ólæknandi
tilhneigingu til að ríma cn hef einungis ætlað þann
hégóma mér til skcmmtunar og hef því ekki barist
eins mikið gegn henni og vitur kona hefði gert."
„Hugir kvenna eru
eins og búðir sem...“
Með góöum vilja var varla hægt að finna neitt
hnevkslanlegt í hinum útgefnu ljóðum. Viðfangs-
efni þeirra voru ákaflega siðleg og gerð þeirra svo
vönduð að lesandinn veltir því fyrir sér hvort þau
hafi ekki í rauninni verið skrifuð með útgáfu í
huga. Kathcrine Philips hafði greinilega mlkla
löngun til að skrifa og henni fannst fullkomlcga
eðlilegt að karlkyns skáldin í þeim hópi sem hún
tilheyrði birtu verk sín; en hvort sem henni
tannst óhugsandi eða ekki að kona „auglýsti" sig
á þennan hátt þá skrifaði hún bréf til allra vina
sinna þar sem hún afsalaði sér ábyrgðinni á
útgáfunni og bað þá um að segja fleirum frá því.
Þannig kvartaði hún við Dorothy Osborne: „Ég
get aldrei framar sýnt andlit mitt á mcðal heiðar-
legs fólks, vegna þess að einhver skálkur hefur
komist yfir Ijóðasafn eftir mig og farið með það til
prentara scm ég frétti að sé rétt að fara að gefa
það út og þetta hefur farið svo illa meö mig, bæði
það aö heimska mín skuli aflijúpuð á svo ósnyrti-
legan hátt og svo hitt að ég hcld að flestir muni
halda að þetta sé gert með mínum vilja, að ég hef
verið alveg miður mín síðan ég frctti þetta..."
Katherine Philips gckk svo langt að halda fram
að þessi atburður hefði lagt hana fárveika í rúmið.
Henni tókst að lokunt að stöðva útgáfuna og
neyddi prentarann til að biðjast afsökunar og
auglýsa í Lundúnablaðinu Intellingencer 18da
janúar 1664, þá ætlun sína að draga bókina til
baka. Katherine lést sex mánuðum síðar af
völdum bólusóttar. Ljóð hennar voru gefin út að
henni látinni, en á titilsíðunni var birt bréf hennar
þar sent hún vísar frá sér ábyrgð á útgáfunni og
heldur því fram að ljóðagcrð „hæfi ekki kyni
hcnnar". Síðan var henni haldiö frant sem fyrir-
mynd kynsystra sinna, sönnun þess aö konur gætu
verið „gáfaðar". Hún var oft kölluö hin „skírlíta
Orinda",- og kvcnréttindafólk - sem hljóp yfir
Aphra Behn - tilnefndi hana scm fyrirmynd allra
kvenna.
Margarct Cavendish, hertogafrú af Newcastle,
var jafn annt um siðlegan orðstír sinn og í
sjáfsævisögu sinni segist hún vera skírlíf bæði að
cðlisfari og uppeldi auk þess sem hún hafi
megnustu andúð á „óskírlífri hugsun". Hún
virðist þó ekki hafa álitið útgáfu verka sinna
flekka mannorð sitt og gekk meira að segja svo
langt að fullyrða að hún skrifaði fyrir „frægðina"
og „ódauðleikann". Um lcið minnti hún lcsendur
sína hvað eftir annað á meuntunarskort sinn og
hæfilcikaskort kynsystra sinna í ríki andans:
„Hugir kvenna eru cins og búðir sem versla með
smádóf," sagði hún við aðra konu, „í sumum
þeirra fæst fallegt glingur en ekkert sérstaklega
dýrmætt."
„Þótt ég svæfi ekki
í hálfan mánuð...“
Ung stúlka, sem greinilega hefur sótt í sig
vcðrið þegar hún sá aðra konu birta verk sín,
skrifaði hertogafrúnni og fékk til baka þetta svar:
„Frú, þú sagðir í bréfi þínu að ég hafi gefið
kynsystrum okkar sjálfstraust og kjark til að
skrifa, og til þess að birta það sem þær skrifa á
prenti; en leyfðu mér auðmjúklega að segja þér
að það eru engin meðmæli með mér að ég skuli
gefa þeim sjálfstraust og kjark ef ég get ekki gefið
þeim gáfur."
Margaret Cavendish var gift hinum valdamikla
og auðuga hertoga af Newcastle. Hann var
mörgum árum eldri en hún.þau bjuggu ígeysistóru
og eyðilegu sveitasetri og áttu engin börn. Til þcss
að hún hcfði eitthvaö viö að vera hvatti hann hana
til þess scm hún kallar „mína skaðlausu dægradvöl
að skrifa", og eflaust einnig til þess að halda henni
frá öðrum karlmönnum. Hann greiddi prenturum
fyrir að gefa út verk hennar og vemdaði hana með
því að skrifa inngang að nær öllum bókunum. .4
eftir inngangi hans fylgdi síðan bréf frá henni þar
sem hún þakkaði honum fyrir það að hann skyldi
leyfa sér að birta verk sín-en það vargreiði, benti
hún á, sem fáir eiginmen'n gerðu konum sínuni.
Hún gætti þcss ævinlcga vandlega að undirstrika
lægri stöðu sína og skrifaði um mann sinn: „Hann
skapar sjálfan sig með pennanum, skrifar það sem
snilld hans segir honum, en ég eyði tíma mínum
frernur vjð að krota en skrifa, mcö oröuni fremur
en snilld... ég er svo langt frá því að álíta sjálfa
mig færa um að kenna að ég óttast að ég hafi ekki
hæfileika til að læra. en samt verð ég að segja
heiminunt að aldrci hefur neinn haft betri kennara
en ég, því ef ég hefði ekki gifst manninum mínum
hefði ég áreiðanlega aldrei skrifað með það fyrir
augum að birta verk mín."
Þrátt fyrir hógværð hertogafrúarinnar hvað
hæfileikana varðar hneykslaði löngun hennar til
að kveða sér hljóðs í bókmenntaheiminum sant-
tímamenn hennar. Dirfska hennar var álitin
nálgast vitfirringu: þegar fyrsta Ijóðabók hennar
var gefin út árið 1653, skrifaði Dorothy Osborne
unnusta sínunt og bað hann að senda sér eintak
og sagði 'síðan: „Vesalings konan er vissulega
dálítið rugluð, annars myndi hún aldrei haga sér
svo fáránlega að skrifa bók og það í bundnu máli.
Þótt ég svæfi ekki í hálfan mánuð mundi mér
aldrci verða svo á í messunni."
Dorothy Osborne var ung kona meðgreinilega
■ Francis Bacon (1561-1626) frumkvöðull
reynsluhyggju í heimspeki, en hún var ríkjandi í
heimspeki endurreisnartímans.
hæfileika og hvöt til að skrifa - um sjö ára skeið
streymdu bréfin frá henni til kærastans listilega
skrifuð með lýsingum á umhverfi hennar í
sveitinni, á því sem hún las og því slúðri sem henni
tókst að krækja sér í úti í sínu einangraða horni.
Samt sem áður þótti henni það svívirðilegt að
kona skyldi skrifa fyrir almenning: „Þú þarft ekki
að senda mér bók hertogafrúarinnar því að ég er
búin að sjá liana og ég er þcss fullviss að það eru
ntargir heilbrigðari einstaklingar áI/Kleppi', að
vinir hennar skuli ekkj hafa hindrað útgáfuna..."
Þurfti ekki að gæta heiðurs
neins annars en sjálfrar sín
Almenningsálitið var samhljóða Dorothy Os-
borne, Margaret Cavendish var fordæmd fyrir
gönuhlaup sitt: eftir að hún gaf út bókina var hún
kölluö „Magga málóða", og hún lokaði sig af á
sveitasetrinu og tók einungis á móti þeirn gestum
sem samþykktu gerðir hennar og hrósuðu henni,
oft í eiginhagsmunaskyni. Eiginmaður hennar
hélt áfram að gefa út ljóð hennar og heimspekileg
verk.enleikrit hennar.sem öll voru ætluð leikhús-
inu, komust ekki á svið.
Skelfing Katherine Philips yfir því að nafn
hennar tengdist útgefnu bókmenntaverki og hin
ofstækisfullu viðbrögð sem mættu hertogafrúnni
af Newcastle þegar hún gaf út verk sm, sýna
Ijóslega þá andstöðu sem mætti kvenrithöfundum
þcssa tíma. Katherine naut stuðnings vina sinna;
hertogafrúin af Newcastle naut forréttindaauðæfa
sinna; og báðar nutu samþykkis og hvatningar
elskulegra eiginmanna. Aphra Behn naut einskis
af þcssu tæi: Hún var ein og varð að sjá fyrir sér.
En ef til vill frelsaði nauðsvnin hana þrátt fyrir
allt. Hún hafði engan til að vernda sig og halla sér
að en hún þurfti heldur ekki að gæta heiðurs neins
annars en sjálfrar sín.
Það sem fyrst og fremst stóð í vegi fyrir því að
konur skrifuðu og birtu verk sín á sautjándu
öldinni og áður. var í fyrsta lagi sú skoðun að ríki
andans tilheyrði karlmönnunum og í öðru lagi ótti
kvenna við að misbjóða kvenlegri „hæversku".
Hið fyrra er svosem nógu skýrt en hið síðarnefnda
er óljósara. Upptök þess er að finna í flóknu
samspili táknrænnar og áþreifanlegrar túlkunar á
því hvar konur skyldu staðsettar í tilverunni.
Aðgreining reynslusviða karla og kvenna skildu
„heiminnfrá „heimilinu", hið opinbera frá einka-
lífinu; konum var neitað um aðgang að hinu
fyrrnefnda og bundnar því síðarnefnda samkvæmt
„venju". Ef kona dirfðist að stíga út úr dyggðum
prýddu sviði einkalífsins og út í hinn spillta heim
öðlaðist athöfn hennar kynfcrðislega merkingu.
Að birta verk sín var að „opinbera" sig: afhjúpa
sig fyrir „heiminum". Konur sem gerðu það
ógnuðu kvenlegri hæversku bæði með því að stíga
út fyrir þann ramma sem þeim var ætlaður í
tilverunni og einnig með því að veita ókunnum
augum aðgang að því sem átti að vera falið og
nafnlaust.
„Ekkert gæti komið mér til þess
að birta nafn mitt opinberlega“
Hamslaus ótti Katherinc Philips við að verða
„afhjúpuð" heiminum með útgáfu ljóða sinna
verður skiljanlegri þegar hann er séður í þessu
ljósi. Ósk Dorothy Osborne að verða ósýnileg til
þess að geta þannig varið mannorð sitt, tjáir
reynslu sem eflaust.hefur verið óteljandi konum
nægileg ástæða til að halda nafni sínu leyndu.
Þannig skrifar óþekkt kona í formála að bók sinni
sem gefin var út 1696: „ekkert gæti komið mér til
þess að birta nafn mitt opinberlega... mannorð
okkar kynsystranna er svo viðkvæmt... veldur því
að ég er mjög varkár og afhjúpa nafn mitt ekki
slíkum eiturgufum." Anna von Schurman biður
Johannes Beverovicious í bréfi sem er endurprent-
að í bók hennar Thc Learned Maid or Whether a
Maid may be a Scholar? um að tileinka sér ekki
bók sem hann var um það bil að gefa út, vegna
þess að það gæti spillt mannorði hennar: „Ég bið
þig innilega, já vegna órjúfanlegrar vináttu okkar.
að tileinka mér ekki bókina," skrifar hún, „því að
Jtú veist hve illum augum flestir karlmenn líta það
sem fremur ætti að vera okkur til lofs." Hún
óttaðist sem sagt að illar tungur myndu kalla hana
ástkonu hans.
Á titilsfðu hinnar lærðu ritsmíðar sinnar segir
Anna von Schurman að hún sé skrifuð af
„jómfrú". Þannig hafa jafnvel þær konur sem
voru nógu sterkar og nógu menntaðar til að ráðast
gegn einkarétti karla á sviði þekkingarirmar
fundið sig knúnar til að standa vörð um siðgæði
sitt, hæversku og háttprýði sem voru svo mikilvæg-
ir eiginleikar á „kvenlega sviðinu". Þessi þvingun
myndaði klofning í hugurn þeirra kvenna sem
höfðu bókmenntalegan metnað, sem neyddi sumar
þeirra til nafnleyndar, aðrar til þess að bera af sér
ábyrgð á birtingu verka sinna og enn aðrar
neyddust til þess að vera sífellt að biðjast
auðmjúklega afsökunar á sjálfum sér. Og það er
einmitt þessi hefð ósýnileikans sem gerir kröfu
Aphra Behn til jafnréttis og viðurkenningar á
bókmenntasviðinu svo sláandi.
Ef til vill hefði Aphra Behn hvorki haft kjark
né þrek til þes að berjast á þessum vígstöðvum
hefði andrúmsloft endurreisnartímabilsins ekki
verið svo hagstætt sem /aun var á. Það var
almennt viðurkennt, að á sjöunda áratug aldar-
innar hafi orðið það sem kalla mætti „kynferðislega
byltingu". Þegar Karl annar komst aftur til valda
var siðfræði púritananna hafnað. Þörf hans til þess
að greina sig á allan liátt frá fyrirrennurum sínum
- auk tilhneiginga hans sjálfs - varð til þess að
menn aðhylltust lauslæti, léttúð og hvers konar
óhóf og öfgar sem félagsleg norm á næstum því
jafn kreddukenndan hátt og púritanarnir höfðu
áður boðað sínar ströngu siðgæðisreglur. Fram-
hjáhöld voru hluti af daglegu lífi „séntilmanns-
ins", jafn mikilvæg félagslegri stöðu hans og
frönskukunnátta, hárkolla og sverð. Kóngurinn
gaf tóninn með því að halda við fjölda kvenna,
stofna til skyndikynna við fjölmargar konur og
sæma konur sínar og óskilgetin börn nafnbótum,
fasteignum og auði. Hin „nýja" lauslætisstefna
lét í fyrstu einkum að sér kveða í efri lögum
samfélagsins í London - í hirðinni og á meðal
aðalsiris, í leikhúsinu, á kaffihúsunum og þar eð
þessir hópar voru mest áberandi og áhrifaríkustu
hópar samfélagsins virtust þeir einnig stjórna
öðrum þrcpum santfélagsins.
Ekki lengur í tísku að vera „góð“
stelpa
Þær breytingar sem urðu á kynferðislegu sið-
gæði voru mjög áberandi í félagslegu umhverfi
Aphra Bchn - á meðal hirðmanna. menningar-