Tíminn - 17.04.1983, Blaðsíða 17

SUNNUDAGUR 17. APRÍL 1983
wmm
17
vita, skálda, leikhúsgesta, leikara og leikkvenna.
Persóna í leikriti hennar The Amorous Prince
(1671) segir að„ í þessari borg er ekkert stundað
nema saurlífi" - orðaleikur sem bæði náði yfir
kynferðislegu merkinguna og merkti einnig, á
slangurmáli þeirra tíma, að fólk gerði ekkert
annað en að eyða tíma sínum, orðum og at-
höfnum, til einskis. Hún vísar oft til tísku
lauslætisstefnunnar og hinnar nýju tegundar
flagara, sem tæla konur hvar og hvenær sem þeim
þóknast. Á einum stað les hetjan harkalega yfir
konu sem hann er að reyna að draga með sér í
rúmið, með því að segja henni að þær áhyggjur
sem hún hafi aforðstírsínum séu komnar úr tísku:
„Fussusvei Lára", segir hann, „þúsem ert alin upp
hjá hirðinni og ert samt svo ókurteis að vilja ekki
skemmta karlmanni í einrúmi! Svona uppgerðar
feimni er ekki a-la-mode...“ Annarri hikandi
ungri stúlku í ljóði eftir Aphra er sagt að það sé
ekki lengur í tísku að vera „góð" stelpa.
Menningarvitarnir höfðu dæmt kvenlegt skírlífi
til dauða og höfnuðu öllum hefðbundnum
hömlum, en áhrif hefðbundins siðgæðis voru þó
ekki langt undan. Siðleysinginn beitti öllum
ráðum til þess að fá konu upp í rúm með sér en
þegar hún var þangað komin fyrirleit hann hana.
Konur gátu ekki látið í Ijós löngun sína, þær sem
gerðu það gátu verið vissar urri það að þeim yrði
hafnað: „Ást mína deyfði og missti skjótt,/
stúlkan sem gafst mér á vald of fljótt", skrifaði
Wycherley, Ef kona vildi vera eftirsóknarverð þá
varð hún að vera fjarlæg. The Forsaken Mistress
sem talar í samnefndu Ijóði Etheredges hefur
skilið of seint þá kynferðislegu pólitík sem bjó að
baki fagurgala elskhugans: „Segðu mér Strepthon
huga þinn/“, biður hún elskhuga sinn, „hvers
vegna flýrðu faðminn minn?/hefur ást mín þinni
eytt?/ segðu mér, er ekki eftir neitt?" Hvort sem
það var af hræðslu eða ekki þá flúðu menningarvit-
arnir venjulega af hólmi ef þeir mættu kvenlegum
viðbrögðum. Ismena, ung kona í öðru leikriti
Aphra Behn segir við dæmigerðan endurreisr.ar-
saurlífissegg: . þú ert bara ánægður með það
sem þú hefur ekki, eins og flestir strákar af þínu
tæi; og elskar konu af mikilli ástríðu þar til þu
verður þess var að hún elskar þig líka, og þá
hatarðu hana.“
Tvöfalt siðgæði
Þrátt fyrir það kynfcrðislega frelsi sem kvenna-
menn endurreisnartímans aðhylltust héldu þeir á
borði fast við þær hefðbundnu hugmyndir um
siðgæði kvenna sem þeir höfnuðu hástöfum í orði.
Þetta tvöfalda siðgæði gerði konum mjög erfitt
fyrir og Aphra Behn fjallaði víða í verkum sínum
um það. Á einum stað spyr hún hvers vegna konur
leggi á sig ómælt erfiði til að öðlast þá skammvinnu
sælu sem ástir karlmanna eru. En hvað sem
hugmyndafræði siðleysingjanna leið þá breytti
hún engu um mótsagnakennda stöðu konunnar.
Konur af kynslóð Aphra Behn voru aldar upp við
strangar siðareglur sem höfðu mikil áhrif á þær
hvort sem þær kusu að lúta þeim eða ekki.
Óteljandi athugasemdir í bréfum. Ijóðum og
leikritum benda til þess að sjaldgæft hafi verið að
konur afneituðu algjörlega hinunt kvenlegu
dyggðum, a.m.k. á yfirborðinu. Tilvísun Wycher-
leys í formála að einu leikrita hans til þeirrar
„siðferðilegu grímu sem allar konur bera opinber-
lega fyrir andliti sínu" er dæmigerð um þetta. Sú
sjálfsmynd var konum svo rótgróin að jafnvel
alræmdar konur reyndu að halda siðgæðisgrím-
unni. Ef þær viðurkenndu kynferði sitt og voru
ánægðar með það þá misbuðu þær því sem þeim
hafði verið kennt að væri gundvallarþáttur
kvenleikans: dyggðinni. Ef þær á hinn
bóginn héldu fast í heiður sinn þá fórnuðu þær
lönguninni.
Vegna þess hversu fáar sautjándu aldar konur
ræddu slík mál í persónulegum bréfaskiptum
sínum er erfitt að fullyrða um sjónarmið þeirra.
En þær fáu heimildir sem til eru staðfesta að þessi
innri árekstur hafi verið þeim erfiður viðureignar.
Aphra Behn skrifaði (í einu af sínum síðustu
verkum) um þann klofning á milli sálar og líkama
sem uppeldi samtímakvenna hennar leiddi óhjá-
kvæntilega til. „... heiður okkar kynsystranna
krefst þess að við neitum elskhugum okkar um
þær gjafir sem við þráum mest að gefa þeim, við
erum svo mótsagnarkenndar að það er engu
líkara en guðdómurinn sem skapaði okkúr hafi
ekki verið sáttur við hönnun sína: því hann sáðí
jafn miklu ósamræmi í hugi okkar og samræmið
er í andlitinu. Við erum eins og skýjabakkar sem
eldingunni slær niður úr annarri áttinni en þrurn-
unni úr hinni. Orð okkar og hugsanir geta aldrel
hljómað saman."
Aphra skrifaði ljóð og leikrit sem fjölluðu um
kynlífið á opinskáan hátt rétt eins og starfsfélagar
hennar Rochester Wycherley 0g Etheredge. Hún
áleit njónabandið kúgandi stofnun og aðhylltist
ímynd kynferðislegs frelsis eins og þeir. En þar
skildi með þcim. Hugmyndir Aphra um það
hvernig samskiptum kynjanna ætti að vera háttað
voru gjörólíkar hugmyndum karlkyns vina hennar
og starfsfélaga.Hún ein varði sjónarmið kvenna í
verkum sínum; en grundvallarmunuririn á Aphra
og menningarvitunum var ekki einungis mismun-
andi sjónarhóll eða valdaafstaða (karlar/konur)
hcldur grundvallaðist hann á því hvaða augum
hún leit ástina sem slíka.
Kynferðispólitík endur-
reisnartímans dró ástina
niður á markaðstorgið
Aphra fyrirleit „ástarleik" endurreisnartímans
og þráði einlægni. Hún hafði orð fyrir að vera
heiðarleg og einlæg og ætlaðist til þess sama af
karlmönnum. 1 Ijóði sem hún skrifaði til manns
sem hún var ástfangin af lýsir hún fyrirlitningu
sinni á kynferðispólitík endurreisnartímans sem
dregið hafi ástina niður á markaðstorgið. niður í
forað verslunarog viðskipta. (Því miðurgefst ekki
tími til að þýða Ijóð hennar hcr). Samkvæmt
Aphra hafði elskhugi hennar krafist hærra gjalds
t'yrir hjarta sitt en hún áleit réttmætt. Skilyrðihans
voru þau að hún skyldi vera honum trú en hann
skyldi aftur á móti vera frjáls að því að elska aðrar
konur. Hún átti að gefast honum algjörlega en
hann ætlaði að raða henni inn í pússluspil
ástarævintýra sinna. „Þú verður óréttlátari með
hverri stundu.../... neitar mér um frelsi mitt",
mótmælir hún. Sjálf kærir hún sig ekki um það
lauslæti sem hann telur forréttindi sín en hún vill
heldur ekki láta neita sér um jafna möguleika.
Frjáls ást krefst jafnréttis.
Hagnýtingarsjónarmið höfðu að áliti Aphra
neytt kynin út í hringekju eiginhagsmunasemi:
karlar notuðu konur sent voru neyddar til að nota
karla. Hið tvöfalda siögæði sem lagt var á konur
ýtti þeim út í niðurlægjandi hræsni og svik: „Þær
óheppilegu takmarkanir sem kyni okkarcru settar
gera okkur allar slægar," segir^ein kvenpersóna
hennar. Aphra sakaði samfélagslegar venjur um
ástandið. en Ijóst er af mörgum staðhæfingum
hennar bæði í bókmenntalegum textum hennar
scm og öðrum textum hennar að hún áleit
karlmenn að miklu leyti ábyrga fyrir því - þrátt
fyrir allt orðagjálfur þeirra. I svari sent hún
skrifaði elskhuga sem hafði sent Itenni „nokkur
kvæði um umræðuna urn ástareldinn" efast hún
um einlægni þeirrar ástar er hann játar með
vörunum, fyrst hann geti hnotið um vísbending-
arnar um Iöngun hennar og ástríður. Hann hafði
augljóslcga frætt hana um það að það væri eðli
mannsins að sleppa ímyndunarafli sínu og duttl-
ungum lausum og að konur ættu engan rétt á því
að mótmæla. Svar hcnnar felur í sér að hann sé
einungis að nota aðrar konur til að komast hjá-því
að tengjast henni of riáið. Sá „ástareldur" sem
hann býður henni er aðeins fölnuð eftirlíking hins
raunverulega að hennar áliti.
Aphra álcit kynferðislega löngun cðlilegan þátt
ástarinnar, cn ef hún væri skilin frá tilfinningunum
yrði hún að óendanlegri endurtekningu. Kynferð-
islegt frelsi, án ástar, var að hennar áliti allsekkert
frelsi.
Þá ímynd. frjálsrar ástar sem Aphra setti fram
gegn lauslæti meriningarvitanna bvggði hún á
heimspekilegukerfisem grundvallaði mikinn hluta
verka hennar: félagslegar siðvenjur (eða sam-
komulag um lclagslegar reglur) höfðu svipt cðlis-
hvatirnar eðli sínu. Siðfræði hennar skilgreindi
það sem gerðist eðlilega sem hið rétta. Samfélag-
ið og siðfræði þess, scm byggð vará fölskum
forsendum báru ábyrgð á þeirri spillingu er
samskipti kynjanna mörkuðust af. Og hún var viss
um hvort kynjanna var ábyrgt fyrir hinum fölsku
forsendum og siðvenjum/reglum.
„Hvað er nú það?“
Leikrit Aphra, The Amorous Prince markast
mjög af þessari heimspeki hennar. Aðalpersónan
er ung kona, Chloris, sem er uppalin upp í sveit,
utan við samfélagið og í algjöru sakleysi. Prinsinn
Frederlck tælir hana til fylgilags og lofar að giftast
henni en yfirgefur hana síðan undir því yfirskyni
að aðkallandi ntálefni við hirðina krefjist nærveru
hans. Chloris er svo barnaleg (eðlileg) að henni
dettur ckki einu sinni í hug að hún kunni að hafa
gert eitthvað rangt. Þegar vinkona hennar spyr
hana hvort hún hafi gefið frá sér „meydóminn",
svarar hún: „Hvað er nú það?" „Það er dálítið
sem ungir spjátrungar eru alveg óðir í", segir hin
veraldarvana Lucia henni „og þegar þeir hafa
fengið það er sagt að þeir kæri sig ekki hætis hót
uni gefandann lengur." Það kemur fljótt í ljós.að
prinsinn er dæmigerður endurreisnargæi sem
notaði Chloris blygðunarlaust og stefnir nú á vit
annarra kvenna. Að auki lítur hann niður á
Chloris vegna þess að hún á hvorki nafnbót né auð
til að kaupa fyrir hjónaband. Hann iðrast þó
hjartalausrar hegðunarsinnar þegarhonumberast
þær röngu upplýsingar að Chloris hafi framið
sjálfsntorð. Þegar hann heldur að hún sé dáin
biossar ástin upp i brjósti hans.
Leikritið endar síðan á því að bróðir hennar
telur prinsinn á að giftast henni. Það scm Aphra
hyggst sýna fram á í þessu lcikriti er það að dyggð
kvenhetjunnar sé mun æðri en elskhugans. sem
einungis miðar athafnir sínar við ríkjandi siðvenj-
ur. Algengt viöfangseíni í öllunt verkum Aphra
Behn er það hvernig fjárhagslegar vangaveltur
vanvirða samskipti kynjanna.
Auk þess sem Aphra Belin varfyrsta konan scrri
hafði atvinnu af því að skrifa á cnska tungu var
hún einnig fyrsta konan sent ræddi opinskátt um
kynferðismál á prenti. Nafn hcnnar var eitur í
beinum þeirrar kynslóöar sem á cftir henni kom
vegna baráttu hcnnar gegn hinu tvöfalda siðgæöi
og fyrir kynferðislegu frelsi kvenna. Næstu hundr-
að árin ríktu þær rcglur aö það sern þótti
ósæmilegt skyldi ekki lesiö, og tcllu verk hennar
þá út af bókamarkaðinum. Það var ekki fyrr en í
byrjun tuttugustu aldar að forvitinn lesandi.sem
rekist hafði á nafn hennar, og langaði til að lcsa
eitthvað eftir hana, gat átt von á því að komast í
tæri við verk hennar. Árið 1905 bjrti Ernest Baker
nokkrar af sögum Aphra Beltn í safnriti setn
nefndist „Hálf gleymdar bækur". Svo sem nærri
má gcta voru flcst verkin í því safnriti cftir konur.
í formála sínutn að sögum Aphra Behn útskýrði
Baker það að þar eö slaknandi siögæðiskröfur
síöustu ára heföu í för ntcð sér að verk höfundar-
ins „þættu ekki eins ósæmileg og áður" væri nú
óhætt að endurprcnta þau án þess að valda miklu
hneyksli.
Mikiö erum við heppin að hafa hana aftur á
mcðal okkar.
Þýtt og endursagt.-sbj.
ÍYCHF
Mikil gæði á ótrúlegu verði
Já þú færö mikið fyrir krónuna þegar þú kaupir SONY CHF kassettur.
viö fullyröum aö gæöin eru langt fyrir ofan hiö hagstæöa verö:
JAPIS hf.
BRAUTARHOLTI 2 - SlMI 27133
REYKJAVÍK: Japis, Hljóðfærahús Reykjavíkur, Grammið, Stuð, SS - Hlemmi, Hagkaup,
Gallerý. KÓPAVOGUR: Tónborg. HAFNARFJÖRÐUR: Kaupfélagið, Músík og Sport.
KEFLAVÍK: Studeo. AKUREYRI: Kaupangur.Tónabúðin. VESTMANNAEYJAR: Músíkog
Myndir. NESKAUPSTAÐUR: Bókaverslun Höskuldar Stefánssonar. HÚSAVlK: Bóka-
verslun Þórarins Stefánssonar. REYÐARFJÖRÐUR: Kaupfélagið. SEYÐISFJÖRÐUR:
Kaupfélagiö. ÍSAFJÖRÐUR: Eplið. BOLUNGARVÍK: Einar Guðfinnsson. AKRANES:
Studeoval, Bókaverslun Andrésar Níelssonar. SAUÐÁRKRÓKUR: Radio og Sjónvarps-
þjónustan. HELLA: Mosfell. VOPNAFJÖRÐUR: Bókaverslun Steingríms Sæmundssonar.
SELFOSS: Radio og Sjónvarpsþjónustan.