Tíminn - 21.08.1983, Blaðsíða 6

6
' ' ’ SÚNNÚDÁGIJR 21. ÁGÚST 1983
■ Eitt það sem greinir líf
okkar nútíðarmanna hvað
berlegast frá ævikjörum
forfeðra okkar er að við
þurfum ekki að búa í
stöðugum ótta við farsóttir
þær sem fyrr á öldum
gengu alltaf öðru hverju
yfír löndin og drápu fólk í
hrönnum. Að vísu hneigj-
ast fjölmiðlar til að kalla
margs konar sjúkdóma
sem herja á fjölda fólks í
einu nafninu „farsótt“, svo
sem umræðan um AIDS
og Herpes að undanförnu
er til marks um, en það
stafar af vanþekkingu.
Aðeins hefur verið um að
ræða eina eiginlega farsótt
á þessari öld, hina skæðu
inflúensu sem fór umhverf-
is jörðina 1918-1919 og
lagði að velli fleira fólk en
dó í stríðsátökunum í fyrri
heimsstyrjöld.
Aukin þekking á sóttnæmi og starf-
semi mannslíkamans, sem leitt hefur til
hreyttra hollustuhátta og nýrra lækninga-
aðferöa, hefur sigrað farsóttirnar,
a.m.k. í bili. Fyrr á tímum var megnasta
vanþekking ríkjandi um þessi efni, og
því litlum vörnum unnt að koma við
alvarlegum smitsjúkdómum. í þéttbýli
gátu þeir breiðst út sem eldur í sinu á
víðavangi.
Holdsveiki, bóla. sárasótt og pest
voru helstu farsóttir á miðöldum, og
pestin sem frægari er undir heitinu
„Svarti dauði" var þeirra skæðust.
Uppruni allra þessara faraldra er rakinn
■ Dauðinn hrellir.
Svarti dauði á Islandi 1402—1404:
„LIKHÚS URÐU
ALLIR BÆIR”
Talið er að um 40 þúsund íslendingar haf i fallið í plágunni miklu. Vanþekking á sótlnæmi
og hollustuhátftum studdi að útbreiðslu Pestarinnar. 1 kjölfarið fylgdi efnahagsleg viðreisn
til Austurlanda og þaðan til suðurhluta
Evrópu, Miðjarðarhafslandanna. Var
þar frá fornu fari þéttbýlt og borgir
margar, og allmikil viðskipti við þjóðir
sunnan og austan við Miðjarðarhaf.
Breiddust svo sóttir þessar þaðan norður
á bóginn með kaupmönnum og leiðang-
ursmönnum.
Holdsveiki, bóla, sárasótt
Holdsveiki var hér á landi mjög um-
svifamikil farsótt öldum saman, og þegar
árið 1550 þótti nauðsyn bera til að setja
á stofn sérstakan spítala handa líkþráum
mönnum eins og Bessastaðasamþykkt
frá 1555 er til heimildar um. f Evrópu
náði holdsveiki hámarki um 1300 og fór
dvínandi upp frá því, nema á íslandi og
ef til vill víðar á Slorðurlöndum.
Bóla eða bólnasótt var um langan
aldur hinn skæðasti faraldur. Er hennar
fyrst getið hér á landi á árunum 1309-
1310, en mjög oft síðan. Gerði hún
löngum stórtjón í mannfalli, þótt út yfir
tæki árin 17o7-1709, er Stórabóla gekk
og drap niður rúman þriðjung lands-
fólksins, að því er talið er.
Sumir fræðimenn eru þeirrar skoðun-
ar að sárasótt eða syphilis hafi verið
kunnur sjúkdómur um Suður- og Aust-
urlönd frá fornöld. En aðrir telja að
hann hafi borist frá Ameríku með spönsk-
um leiðangursmönnum á 15. öld. Einna
sögulegastur var faraldur sá af sárasótt
sem gekk yfir mestan hluta Evrópu
undir lok 15. aldar. Mun sóttin þá hafa
borist hingað frá Englandi eða Þýska-
landi, og orðin er hún að landplágu hér
á fyrri hluta 16. aldar. Ekki virðist
sárasóttin hafa verið mannskæð hér,
enda varð hún ekki landlæg til lang-
frama.
Plágan mikla
Langskæðust allra sótta fyrr og síðar,
svo að sögur hermi frá, var Pestin eða
Svarti dauði, sem skók Evrópu á miðri
fjórtándu öld. Sú alda þessa sjúkdóms
sem reið yfir mestalla álfuna á árunum
1346-1351 kom ekki hingað til lands, og
hingað barst pest ekki fyrr en 1402-1404,
og aftur 1494. Var fyrri pestin öll
skaðvænni en hin síðari og miklu frægari.
Hefur hún á síðari öldum jafnan verið
nefnd Svarti dauði, en í fornum ritum er
hún kölluð Plágan mikla. Seinni pestar-
faraldurinn sem gekk hér á landi er
oftast nefndur Plágan síðari.
Allar þessar sóttir áttu góðum kostum
að fagna hér á landi, þótt borgir væru hér
að vísu engar né mikið þéttbýli, og
loftslag í kaldara lagi. Húsakynnum
manna og ýmsum aðbúnaði hefur hins
vegar verið ábótavant, ekki síst í veiði-
stöðvunum og þrifnaður af skornum
skammti bæði þar og meðal kotunga upp
til héraða. Um sjúkraskýli í nokkurri
mynd var auðvitað alls ekki að ræða, og
ekki höfðu menn þá öðlast neina þekk-
ingu á sóttnæmi og kunnu lítt að varast
slíkt. En nóg var til af göngufólki sem
borið gat sóttkveikjur milli bæja, sveita
og héraða. Eigi að síður er það augljóst
að strjálbýli tafði fyrir farsóttum, svo að
þær urðu lengri tíma en ella að ljúka sér
af um allt landið. Er þetta Ijóst er borin
er saman pestin hér á landi og í Noregi
eða Englandi 1348-1349. Á fslandi var
Plágan mikla nærri tvö ár að ljúka sér af,
en Svarti dauði á Englandi óð yfir allt á
tæplega einu ári.
„Líkhús urðu allir bæir“
Fáir atburðir í sögu fslendinga hafa
skilið eftir sig jafnógurlegar minningar
og Svarti dauði. Heimildir um pestina
eru raunar mjög fáskrúðugar, en
minningar þjóðarinnar um þennan vágest
lifðu í þjóðsögum og munnmælum langt
fram eftir öldum, og allt fram á okkar
daga vekja þær hrylling og ótta. Víðs
vegar um landið er bent á auða bólstaði
og jafnvel heil byggðalög sem talið er að
hafi eyðst í Svarta dauða og aldrei risið
úr rústum síðan. Um Pláguna síðari var
kveðið, og gildir það víst eins um hina
fyrri:
Líkbús urður allir bæir,
og að náhjúp sérhver vefur.
Yfir val, sem enginn grefur,
ísaþoka dauðans sefur.
Eiginlegar heimildir um farsóttina eru
fáeinar greinar í annálum og tvö heit-