Tíminn - 15.03.1986, Blaðsíða 9

Laugardagur 15. mars 1986
Tíminn 9
gera skynsamlega samninga, sem
launþegar og atvinnurekendur gætu
búið við. Ég taldi rétt að vekja á
þessu athygli og gerði það m.a. í
ræðu á Alþingi 28. janúar s.l. Því var
ekki vel tekið af ýmsum talsmönnum
atvinnurekenda, sem töldu mig ala á
of mikiili bjartsýni. Þó liðu ekki
nema fáir dagar þar til þeir gengu á
fund minn og fjármálaráðherra
ásamt fulltrúum launþega, og þá
með sömu niðurstöðu og ég hafði
lýst.
Við þessar breyttu aðstæðurtöldu
atvinnurekendur fært að halda gengi
föstu og launþegar þá kleift að fallast
á tiltölulega litlar launahækkanir,
enda yrði af opinberri hálfu stuðlað
að því að slík stefna næði fram að
ganga.
Fyrsta boð ríkis-
stjórnarinnar
Aðilum vinnumarkaðins var svar-
að án tafar með bréfi mfnu dags. 4.
febrúar s.l. Samþykkt var að taka
þátt í sameiginlegu átaki vinnu-
markaðarins og stjórnvalda til þess
að draga verulega úr verðbólgu. I því
skyni var boðið að meðalgengi ís-
lensku krónunnar yrði sem stöðugast
allt þetta ár, að tekjuskattar yrðu
lækkaðir til samræmis við minni verð-
bólgu, og sveitarfélög hvött til að
gera hið sama. Því var heitið að nafn-
vextir yrðu lækkaðir strax í kjölfar
kjarasamninga og sömuleiðis
gjaldskrár opinberra fyrirtækja. Að
ósk aðila vinnumarkaðarins var
þetta svar nánar útfært með minn-
isblaði dags. 11. febrúar. Þar var
m.a. tekið fram, hver lækkun á
gjaldskrám yrði, og lækkun skatta og
útsvars miðað við að verðbólga yrði
innan við 9 af hundraði á þessu ári.
í viðræðum aðila vinnumarkaðar-
ins kom þó fljótlega í ljós, að
launþegar töldu sig ekki ná nægjan-
legri kaupmáttaraukningu með þeim
aðgerðum, sem ríkisstjórnin hafði
boðað. Atvinnurekendur, einkum út*
flutningsatvinnuvegirnir, mátu
einnig afkomuhorfur of erfiðar til
þess að greiða meiri launahækkanir
og þola fast gengi.
Samningarnir
Því hefur verið haldið fram af
sumum, sem virðast lítið þekkja til
gangs mála, að víðtækar viðbótarað-
gerðir ríkisvaldsins hafi verið
ákveðnar vestur í Garðastræti. Það
er að sjálfsögðu mikill misskilningur.
Sem betur fór tókst að fjalla um þessi
mál á milli stjórnvalda og aðila
vinnumarkaðarins í nauðsynlegri
leynd. Ég segi nauðsynlegri vegna
þess, að svo viðkvæm mál verða
aldrei leyst í fjölmiðium. Það er
vegna slíks samráðs, að ríkisstjórnin
hafði í raun svör á reiðum höndum
strax og aðilar vinnumarkaðarins
mættu til fundar á skrifstofu minni
26. febr. s.l. Þeim var formlega svar-
að að loknum ríkisstjórnarfundi með
bréfi mínu dags. 27. febrúar.
Mér hefur þótt rétt að greina all ýt-
arlega frá gangi mála vegna ýmissa
rangra fullyrðinga, sem á hefur
borið, einkum frá talsmönnum
stjórnarandstöðunnar. Ég vil einnig
leggja á það áherslu, að svo fljótt og
vel tókst til, ekki síst vegna þess, að
fullkomin samstaða var í ríkisstjórn-
inni um þessi mál og samstarf við
fjármálaráðherra ágætt.
Mér dettur ekki í hug að þakka
okkur framsóknarmönnum eða mér
einum þessa niðurstöðu. Hins vegar
þykja mér fullyrðingar í Reykjavík-
urbréfi Morgunblaðsins s.l. sunnu-
dag ákaflega barnalegar. Þar er sagt,
að frumkvæði að þeirri lausn, sem nú
fékkst, sé komið frá formanni Sjálf-
stæðisflokksins. Með tilvísun til
þess, sem ég hef nú rakið, og reyndar
þess, sem alþjóð veit um stjórnar-
myndunina og stefnu Sjálfstæðis-
flokksins, þykja mér þetta furðulegar
niðurstöður. Ég fagna því hins
vegar, að sjálfstæðismenn hurfu frá
yfirlýstri stefnu sinni um afskipta-
íeysi stjórnvalda. Án þess hefðu
samningarnir að sjálfsögðu aldrei
náðst.
Það er einnig nokkuð undarlegt að
sjá þessum samningum líkt við leift-
ursóknarhugmyndir Sjálfstæðis-
flokksins frá 1979. Megin boðskapur
þeirra var, að samningar um kaup og
kjör yrðu gerðir á ábyrgð launþega
og vinnuveitenda einna. Það verður
alls ekki um þessa samninga sagt.
Ábyrgð ríkisvaldsins er gífurleg og
jafnvel meiri en aðila vinnumarkað-
arins. Á því hvílir sú skylda að fylgja
fast eftir loforðum um verðhlækkan-
ir, fylgjast nákvæmlega með þróun
framfærsluvísitölu og gera allt, sem
af opinberri hálfu er unnt, til þess áð
koma í veg fyrir að verðlag fari úr
skorðum. Ríkisstjórnin hefur einnig
heitið því að framkvæma róttækar
breytingar á húsnæðiskerfinu, sem
alls ekki eru einfaldar, að endur-
skoða lífeyrissjóðakerfi lands-
manna, og síðast en ekki síst í að
tryggja greiðsluhallalausan ríkissjóð
án aukinnar erlendrar lántöku.
Hinar opinberu aðgerðir
Ég sé ekki ástæðu til að rekja ýtar-
lega hinar ýmsu opinberu aðgerðir
eða kjarasamningana almennt. Það
hefur þegar verið gert vandlega í
fjölmiðlum. Um það má að sjálf-
sögðu deila, hvort lækka átti t.d.
tolla af bifreiðum svo mjög'sem gert
var. Staðreyndin er hins vegar ein-
faldlega sú, að þetta er langsamlega
ódýrasta leiðin fyrir ríkissjóð til þess
að hafa umtalsverð áhrif á fram-
færsluvísitölu. Það kostar um 500
millj. kr. að lækka framfærsluvísi-
tölu um 1,5 stig með tollalækkun af
bifreiðum, en u.þ.b. þrefalda þá
fjárhæð, ef sama árangri á að ná með
niðurgreiðslu á landbúnaðarafurð-
um. Samkvæmt hinum nýja vísitölu-
grundvelli vegur bifreiðin þyngra á
framfærslu heimilanna en landbún-
aðarafurðir. Niðurgreiðslur á mjólk,
smjöri og kjötvörum voru þó einnig
auknar verulega. Það vona ég að
reynist einnig jákvætt fyrir landbún-
aðinn.
Það orkar vissulega einnig tvímæl-
is fyrir ríkissjóð að fella niður launa-
skatt af útflutnings- og samkeppnisat-
vinnuvegunum og gjald af raforku til
verðjöfnunar. Niðurstaðan varð þó
sú, að þetta væru skástu leiðirnar,
ásamt öðrum aðgerðum, til þess að
gera útflutningsatvinnuvegunum
kleift að þola fast gengi og þær um-
talsverðu launahækkanir, sem að
lokum var samið um.
Því verður þannig ekki neitað, að
þáttur stjórnvalda í gerð þessara
kjarasamninga er afar stór, og ekki
eru öll kurl komin til grafar í því
sambandi. Umfangsmiklar tolla-
lækkanir, niðurfelling launaskatts og
verðjöfnunargjalds og auknar niður-
greiðslur munu kosta ríkissjóð á árs-
grundvelli u.þ.b. 1,5 milljarð króna.
Þá er ekki talin með lækkun skatta
og lækkun á gjaldskrám opinberra
fyrirtækja. Ekki er ljóst hvað breyt-
ingar á húsnæðislána- og lífeyriskerf-
inu muni kosta, en athugun á því er
nú að hefjast.
Aðrar aðgeröir
í umræðunni gleymist oft, að
stjórnvöld hafa á undanförnum vik-
um gert aðra hluti, sem stuðlað hafa
að því, að þessir samningar voru
gerðir. Ég vil í því sambandi sérstak-
lega nefna aðgerðir í þágu fiskvinnsl-
unnar, m.a. endurgreiðslu úr Seðla-
banka í gengismuni, samtals að upp-
hæð kr. 75 milljónir, skuldbreytingu
í Fiskveiðasjóði og Byggðasjóði og
lánveitingar að upphæð samtals 180
milljónir til tæknivæðingar í fisk-
vinnslu. Skreiðarframleiðendum
hefur verið heitið að fella niður út-
flutningsgjald og gengismun af
skreið þeirri, sem enn er ekki farin úr
landi, og aðrar aðgerðir í þágu þeirra
eru til athugunar. Aðrar útflutnings-
iðngreinar njóta að sjálfsögðu einnig
almennra aðgerða. Þannig mun
ullariðnaðurinn og annar útflutn-
ingsiðnaður fá greiddan gengismun
úr Seðlabanka, og fleira er í athugun
sérstaklega fyrir þann iðnað. Það er
svo annað mál og óskylt kjarasamn-
ingunum, að staða ullariðnaðar er nú
afar erfið. Án umfangsmikilla að-
gerða er hætt við stöðvun. Það mál er
nú verið að athuga.
Þessir víðtæku kjarasamningar
eiga sér þannig töluverðan aðdrag-
anda.
Horfur
Hvernig eru þá horfur eftir kjara-
samningana og breyttar ytri og innri
aðstæður? Allt byggir þetta á því,
eins og fyrr er rakið, að viðskipta-
kjör hafa stórlega batnað. Á það er
treyst, að sá bati verði allt þetta ár.
Því er talið, að þjóðartekjur á þessu
ári vaxi um u.þ.b. 4 af hundraði í
stað 1.5 af hundraði, sem áður var
spáð. Þetta stafar fyrst og fremst af
betri erlendum viðskiptakjörum.
Þjóðarframleiðslan eykst því tölu-
vert minna, eða líklega um 2,5 til 3 af
hundraði.
í þjóðhagsspá fyrir áramótin var
gert ráð fyrir að kaupmáttur almenn-
ings yrði óbreyttur á árinu 1986.
Með hinum nýju kjarasamningum og
fylgiaðgerðum af hálfu hins opinbera
er nú hins vegar talið, að kaupmáttur
ráðstöfunartekna á mann aukist að
meðaltali um 3-4 af hundraði frá því í
fyrra, sem þýðir um 7-8 af hundraði
aukningu frá 1984. Þá verður náð
þeim kaupmætti ráðstöfunartekna,
sem var um áramótin 1982-83. Áætl-
að er að kaupmáttur kauptaxta
hækki um 6 af hundraði frá upphafi
þessa árs.
Nú er eðlilegt að menn spyrji
hvort þjóðarbúið þoli svo mikla
hækkun á ráðstöfunartekjum og þá
einkaneyslu, sem því mun fylgja.
Þjóðhagsstofnun telur, að þjóðarút-
gjöldin muni hækka um allt að 3 af
hundraði á árinu, í stað 1 af hundaði,
sem áður var talið hámark. Miðað
við auknar þjóðartekjur á það þó að
vera þolanlegt. Innflutningur mun
að sjálfsögðu aukast með auknum
kaupmætti. Vegna meiri útflutnings
og betri viðskiptakjara er þó talið, að
viðskiptahalli verði minni á árinu
1986 en á árinu 1985, líklega 3 af
hundraði Iandsframleiðslu í stað 4,5
af hundraði. Þessi viðskiptahalli
þýðir, að erlendar skuldir vaxa lítil-
lega en greiðslubyrðin á reyndar að
verða heldur léttbærari vegna aukn-
ingar þjóðartekna.
Loks er áætlað, að verðbólga á ár-
inu verði um 7-8 af hundraði. Það er
að sjálfsögðu stórkostlegt og ýmsir
vilja vart trúa fyrr en reynt er.
Erfiðleikar í
kjölfarsamninga
Hinum nýju kjarasamningum og
aðgerðum í efnahagsmálum fylgja þó
ýmsir erfiðleikar. Mun ég ncfna það
helsta.
Ljóst er, að ríkissjóður verður
með töluverðan rekstrarhalla i ár,
líklega um 1,5 milljarð króna. Að
hluta verður þetta brúað með kaup-
um lífeyrissjóða á ríkisskuldabréf-
um, og að öðru leyti með aukinni
sölu ríkisskuldabréfa innanlands.
Þetta mun að sjálfsögðu auka skuldir
ríkissjóðs og þrengja verulega að
innlendum peningamarkaði. Því er
hætt við að raunvextir lækki seinna
en annars hefði orðið.
Eins og fyrr er sagt, mun aukinn
kaupmáttur leiða til aukins innflutn-
ings. Hins vegar er mjög nauðsynlegt
að auknar ráðstöfunartekjur verði til
að auka innlendan sparnað. Það er
skynsamlegasta leiðin til þess að
draga úr erlendri lántöku án þess að
svelta atvinnuvegina fjárhagslega.
Til þess að sparnaður aukist, er óhjá-
kvæmilegt að jákvæðir raunvextir
verði greiddir af sparifé. Spurningin
er aðeins, hvað þurfa þeir að vera
miklir umfram verðbólgu? Peninga-
og vaxtamálin verða því mjög erfið eftir
þessa kjarasamninga og ekki auðvelt
að rata hinn gullna meðalveg í þeim
efnum.
Til lengri tíma litið er jafnframt
Ijóst, að ríkissjóður er kominn í afar
jrrönga og erfiða stöðu. Það er sann-
færing mín, að þeir sem vilja við-
halda velferðarkerfinu og hafa
einnig nokkurt fjármagn til nauðsyn-
legra framkvæmda, sem eru grund-
völlur byggða víða um land, verði
fljótlega að gera það upp við sig að
auka tekjur ríkissjóðs á ný, eða
hverfa að öðrum kosti frá þeirri
grundvallarstefnu að stuðla í gegn-
um opinberar aðgerðir að jafnræði
og öryggi. Þetta erekkisístmál laun-
þega sjálfra, sem hafa nú fengið
verulega aukinn kaupmátt á kostnað
ríkissjóðs. Fjárlagagerð næstu ára
verður mjög erfið.
Tímamótasamningar
Þrátt fyrir slík varnaðarorð vil ég
lcggja á það mikla áherslu, að ég tel
kjarasamningana ogefnahagsaðgerð-
irnar marka ein stærstu tímamót,
sem orðið hafa í íslensku efnahags-
lífi. Þrátt fyrir erfiðleikana, sem
þeim munu fylgja, er fullkomlega til
þess vinnandi, ef verðbólga verður
með þessu kveðin niður fyrir fullt og
allt. Ég fagna því einnig mjög, að
loks er náð langþráðu markmiði um
samstarf aðila vinnumarkaðarins og
stjómvalda um skynsamlegar aðgerð-
ir í kjara- og efnahagsmálum.
Að lokum legg ég á það áherslu,
að þótt þetta takist, eins og að er
stefnt, skulu menn minnast þess, að
lítið þarf til að verðbólgudraugurinn
magnist á ný. Á því verður ætíð að
hafa gætur. Enn er jafnframt óleyst
annað, ekki síður stórt verkefni f
efnahagsmálum þessarar þjóðar, að
lækka erlendar skuldir. Það verður
viðfangsefni næstu ára. Á því má
ekki taka neinum vettlingatökum.
Vel getur svo farið, að efnahagslegt
sjálfstæði þjóðarinnar ráðist af því.
En það á að vera stórum auðveldara
ef tekst að halda verðbólgu í
skefjum.
Nýsköpun í atvinnulífinu
Verðbólga og erlend skuldasöfn-
un undanfarna áratugi stafar ekki
síst af miklum sveiflum í atvinnulíf-
inu. Ótrúlega reglubundið hefur
aflabrestur orðið og þjóðarfram-
leiðslan þá hrunið. Slík tímabil hafa
yfirleitt verið brúuð með erlendri
lántöku og gengisfellingu, sem hefur
leitt til verðbólguöldu. Gegn þessu
verður að snúast.
Sjávarútvegur verður um langan
aldur megin atvinnuvegur þessarar
þjóðar. En þrátt fyrir markvissa
stjórnun fiskveiða hef ég ekki trú á
því, að koma megi í veg fyrir afla-
bresti. Þeir munu, óttast ég, verða
reglulega af náttúrulegum völdum,
sem við ráðum ekki við.
Eins og ég sagði í upphafi míns
máls, er því nauðsynlegt að renna
fleiri stoðum undir íslenskt atvinnu-
líf. Á þessu höfum við framsóknar-
menn hvað eftir annað vakið athygli.
Með samþykkt aðalfundar mið-
stjórnar 1984 lögðum við áherslu á,
að þjóðin nýtti sér fjölmarga álitlega
kosti til nýsköpunar í atvinnulífi og
þá miklu hátæknibyltingu, sem nú er
að verða í heiminum. íslendingar,
ekki síst yngri kynslóðin, er vel
menntuð og með mikla þekkingu,
sem er góður grundvöllur fyrir mörg
svið hátækni. í tíð þessarar ríkis-
stjórnar hefur verulegt átak verið
gert á þessum sviðum. Ég fékk sam-
þykkt að kr. 50 millj. voru á s.l. ári
veittar í sérstakan rannsóknasjóð til
styrktar rannsóknum til nýsköpunar
í atvinnulífi, og á þessu ári eru 60
milljónir til ráðstöfunar í sama
skyni. Umtalsvert lánsfé og styrkir
hafa verið veittir til loðdýraræktar,
enda hefur slíkum búum fjölgað
mjög og eru þau orðin um 200. Fisk-
eldi hefur fengið sérstakan forgang
að erlendu lánsfé og eru nú að rísa
fjölmörg, smá og stór, fiskeldisfyrir-
tæki. Eru miklar vonir við þau
bundnar. í Fiskveiðasjóði og
Byggðasjóði eru um 180 milljónir
króna til ráðstöfunar til nýsköpunar
og tæknivæðingar í fiskvinnslunni,
sem á að geta breytt miklu um af-
komu þess mikilvæga iðnaðar. Fyrir
okkar tilstilli var sett á fót sérstakt
þróunarfélag, sem stuðla á að ný-
sköpun í atvinnulífi. Þótt ástarfsemi
þess hafi orðið nokkrar tafir vegna
barnalegs upphlaups lrjálshyggju-
manna, bind ég miklar vonir við það
félag, ekki síst á sviði hátækni.
Áhugi á nýsköpun í atvinnulíf og
hugmyndir á því sviði virðast óþrjót-
andi. Það sem einkum hefur staðið í
vegi er of lítið fjármagn og verð-
bólgudraugurinn. Þegar verðbólga
er hér á landi orðin lítil, gjörbreytist
öll aðstaða til þess að setja á fót ný og
oft áhættusöm fyrirtæki. Því er nú
, tímabært að herða enn sóknina. f því
skyni vil ég leggja áherslu á eftir-
greind atriði:
Herðum sóknina
Menntun í skólum landsins þarf að
endurskoða með þetta í huga. Hún
verður að vera í samræmi við kröfur
nútímaþjóðfélagsins. Menntunin á
að gera unglingunum kleift að ná
tökum á hinni nýju tækni og hraðfara
þróun, um leið og grundvöllurinn er
styrktur, skilningurinn á íslenskri
tungu og arfleifð.
Fjármagn til rannsókna vegna ný-
sköpunar í atvinnulífi þarf enn að
auka. Þörfin hefur komið greinilega
í ljós með þeim fjölda umsókna, sem
borist hafa um styrki af því fé, sem
veitt var á síðasta ári.
Fella ber niður tolla og skatta af
vísindatækjum og öðru því, sem
nauðsynlegt er að efla nýsköpun. Á
slíkum sviðum er áhættan oft mest
og því eðlilegra að fella niður opin-