Tíminn - 30.04.1987, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 30. apríl 1987
Tíminn 9
||| FURÐUR HIMINS
Bæði sýnilegar
og ósýnilegar
A. Himnadjásnin tvö, Mars og Júpíter
I. Mars og Júpíter
Fagurt var út að líta að kvöldi
fimmtudagsins þann 18. desember
1986.
Stjörnurnar ljómuðu í allri sinni
dýrð, hvert sem litið var um hvelf-
ingu himins.
Tvær voru þó stjörnur, sem
drógu að sér sérstaka athygli allra
þeirra er til himins horfðu á þessu
kyrra kvöldi. Og er ég stóð úti og
horfði á þessi djásn himnanna, þá
datt mér í hug, að hér væru eins-
konar jólastjörnur á ferð, því jólin
voru nú alveg á næsta leiti. Ekki
voru þetta sólstjörnur eins og allar
hinar, heldur voru hér, jarðstjörn-
urnar Júpíter og Mars og voru nú
í suðri, mjög nálægt hvor annarri.
Þær voru í Vatnsberamerki.
Júpíter var um þessar mundir
bjartasta stjarna himins, geislandi
hvítu ljósi, sem raunar er endur-
kast birtunnar frá sólunni.
Mars ber rauða birtu og er miklu
daufari að sjá þótt mjög margfald-
lega sé hann nær okkur heldur en
Júpíter.
Sýndarbilið á milli Mars og Júp-
íters var mjög stutt þetta kvöld,
ekki meira en svo sem tungls-
breidd, og stóðu hvor fyrir ofan
annan.
Mars var sá efri. Báðir stefndu
þeir til austurs, miðað við hinar
fjarlægu sólstjörnur, en Mars þó
miklu hraðar, vegna nálægðar
hans, við Sól og Jörð, og breytir
því afstöðu sinni lítilsháttar dag frá
degi og fjarlægist Júpíter í austur-
átt.
Fróðlegt er að vita nokkur deili
á þessum tveim himinhnöttum,
sem um þessar mundir draga svo
mjög að sér athygli okkar á hverju
heiðskíru kvöldi.
Báðir eru hnettir þessir reiki-
stjörnur og ganga umhverfis sólina,
rétt eins og okkar jörð. En þeir eru.
fjær sólu og ganga því hægar á
braut sinni, og eru lengur að fara
þverja hringferðk
II. Mars
Mars er næsti fylgihnöttur sólar
utan við braut jarðarinnar. Meðal-
fjarlægð hans frá sólu er 228 milj-
ónir km, brautarhraði 24 krn á
sek., og það tekur hann 687 daga
að fara eina umferð um sólu.
ÞvermálTians er 6787 km og eðlis-
þynd 3,9 (vatn 1) og hann snýst
einn snúning um sjálfan sig á
rúmum 24 klst. Maður sem vegur
75 kg á jörðunni mundi vega aðeins
26,25 kg á Mars.
Til samanburðar við þessi atriði
um Mars má nefna hliðstæð atriði
um jörðina. Meðalfjarlægð hennar
frá sólu er 150 miljón km, braut-
arhraði 30 km ásek., umferðartími
um sólu 365,25 dagar, þvermál um
miðbaug 12.756 knt.
Þá má enn geta þess að stysta bil,
sem orðið getur milli Mars og
Jaðar er 56,2 milj. km en lengst um
400 milj. km.
Gígar og eldfjöll
Fyrir tilbeina gervihnatta hefur
á síðari árum tekist að fá miklar og
merkilegar upplýsingar um yfir-
borðið á Mars. Mjög er það þakið
gígum, stórum og smáum. Eru
fjölmargir þeirra eða jafnvel flestir
taldir myndaðir af falli loftsteina,
en aðrir af eldsumbrotum á hnett-
inum sjálfum. Stórbrotin eldfjöll
eru víða, og sum þeirra ærið vöxtu-
leg. Þarna er stærsta eldfjall, sem
vitað er um í sólhverfinu, Olympus
Mons (Ólympusfjall) og gnæfir 25
km upp yfir láglendið í kring.
Gígurinn á tindi fjallsins er um 70
uð af rennandi vatni, þótt erfitt sé
að skilja, hvernig slíkt hefur gerst,
þar sem ekkert vatn er nú til á
hnettinum í fljótandi ástandi, enda
hiti við yfirborð mjög lágur (langt
undir frostmarki að jafnaði), vegna
fjarlægðar frá sólu, og loftið ákaf-
lega þunnt og efnislítið (loftþyngd
við yfirborð aðeins 6 millibör,
móts við 1000 mb. á jörðunni).
Marstunglin tvö
Um Mars ganga tvö lítil tungl,
bæði mjög óregluleg að lögun og
alsett gígum. Hið stærra, Phobos,
er svo nálægt að það gengur eina
umferð um hann á 7 klst. og 39
mín. Fjarlægð aðeins 9270 km,
þvermál 20x23x28 km.
Hitt tunglið, Deimos, er mun
fjær og gengur um Mars, á 30 klst.
og 21 mín. Fjarlægð 23.400 km.
Þvermál 10x12x16 km.
Margar ævintýrasagnir hafa ver-
ið samdar um Mars, og gert ráð
fyrir háþróuðu menningarlífi.
„Prínsessan á Mars“, sem mörgum
fslendingum er kunnug, er ein af
þeim frægu sögum. Nú er vitað
með vissu, að ekkert vitlíf getur
verið um að ræða á þessari reiki-
stjörnu, sem svo mjög hefur heillað
huga jarðarbúa um aldir. Hætt er
við að skáldsagnahöfundar og sjá-
endur hafi farið hér hnattavillt í
lýsingum sínum.
III. Júpíter
Júpíter er langstórvaxnast af öll-
um börnum sólar. Að rúmtaki er
hann 1316 sinnum stærri en jörðin.
Hæsta fjall sólhverfisins, Ólympus Mons, á reikistjörnunni Mars. Vel má
sjá á kolli fjallsins gíginn stóra, og hraunstrauma þá, sem runnið hafa
niður hlíðarnar. Þá má og sjá hin skörpu skil, þar sem rætur fjallsins mæta
flatlendinu fyrir neðan.
Tunglin mörgu
Mörg tungl ganga um Júpíter,
og er með vissu vitað um 16, en
talið er, að þau kunni að vera fleiri.
Stærst eru tunglin Io, Europa,
Ganymide og Callisto, en það var
Galileo Galilei (1564-1642) sem
fann þau fyrstur manna með ný-
gerðum sjónauka sínum. Ekki þarf
stóran sjónauka til að sjá þessi
fjögur tungl Júpíters, ogerfróðlegt
að fylgjast með breytingum á af-
stöðu þeirra hvers til annars, á
göngu þeirra um móðurhnöttinn.
Auk hinna mörgu tungla, liggja
þunn efnisbelti eða hringar um-
hverfis Júpíter, útfrá miðbaug
hnattarins.
Fullvíst er talið að ekkert líf í
neinni mynd geti þrifist á Júpíter
eða á tunglum hans. Til þess eru öll
skilyrði of óhagstæð og fjarlægð frá
sól allt of mikil.
Allt er ákaflega stórt í sniðum í
sambandi við þessa mestu reiki-
stjörnu sólhverfisins.
Það er því heillandi viðfangsefni
að kynna sér að einhverju leyti
ýmsar þær staðreyndir, sem honum
eru tengdar.
Þegar við því horfum á Júpíter á
heiðbjörtum kvöldum og heillumst
af hinu bjarta ljósi hans, er gaman
að reyna að gera sér í hugarlund
Sadalmelik er þarna önnur
stjarna að öllu leyti hliðstæð hinni,
bæði hvað snertir sýndarbirtu,
raunbirtu, lit og fjarlægð. - Þessar
tvær stjörnur eru hinar björtustu í
þessu merki.
Allmerkilegt er að velta fyrir sér
órafjarlægð þessara stjarna. Við
sjáum þær í raun, eins og þær litu
út kringum árið 1000, þegar þjóð-
veldi íslendinga stóð í blóma. Þá
lagði ljós þessara stjarna af stað,
einmitt ljósið, sem við sjáum nú.
Allan þennan tíma síðan hefur það
verið á leiðinni til okkar, og nú
fyrst er það að ná hingað. Þó fer
Ijósið með 300 þúsund km hraða á
sekúndu hverri. Slík er ógnarvíð-
átta þess geims, sem jörð okkar og
við sjálf hrærumst í.
Margt er hér fleira að sjá eins og
tvístimi og myrkvastjörnur sem
ganga hver um aðra og myrkva
hvor aðra að meira eða minna
Ieyti, við hverja umferð, héðan að
sjá. Einnig eru hér nokkrar sveiflu-
stjörnur af Miragerð, en þær breyta
eigin raunbirtu flestar með reglu-
legu, en sumar þó með óreglulegu
millibili.
Satúrnusarþokan
Þess má geta, að í Vatnsbera-
merki eru nokkrar hringþokur, en
Líf í alheimsgeimi
Og ef við hugsum okkur líf á
þessum fjarlægu stjörnueyjum,
hvernig skyldi þá lífið geta sigrast á
þeim víðáttum? Erfitt er að hugsa
sér sambönd, - jafnvel háþroska-
mannkynja, þótt mjög langt tækju
fram þeim þroska, sem við jarðar-
búar þekkjum, - á milli slíkra
órafjarlægra geimstöðva. En væri
tilvera alheimsins (sem víst er
raunveruleiki) okkar samt ekki
ennþá óskiljanlegri, ef slíkra fjar-
sambanda lífsins nyti ekki við?
Spurningar um
lífsambönd í alheimi
Hver mundi vera lausnin á þess-
ari alheimsráðgátu? Er ekki til
eitthvað sem heitir stjörnulíffræði?
Jú, vissulega. Hver var upphafs-
maður þeirrar fræðigreinar? Það
var íslendingurinn dr. Helgi
Pjeturs. Hvernig hefur þeirri upp-
götvun verið tekið af vfsindamönn-
um og öðrum? Hvaða möguleika
til sambands við líf á öðrum hnött-
um mundi ástundun slíkra fræða
við hagstæð skilyrði, fela í sér?
Mundi ástundun slíkrar fræðigrein-
ar, hafa í sér fólgin þau fyrirheit
um árangur, að mikið væri upp úr
því leggjandi, að stofna til slíkra
rannsóknartilrauna?
Margs er að spyrja, sem ég kann
ekki svör við, en þess er ég viss, að
væri rétt að slíkum tilraunum
staðið, yrði árangur betri en flestir
gætu búist við að óreyndu.
Ingvar Agnarsson.
km í þvermál og út frá honum má
sjá hraunstrauma, sem liggja í allar
áttir niður eftir hlíðum þessa mikla
fjalls, en það er nær því kringlótt
neðst, og að þvermáli rúmir 500
km, eða svipað og mesta lengd
íslands.
Á báðum skautum hnattarins
eru þunnar ísbreiður sem dragast
saman á sumrum en stækka á
veírum.
Gljúfrin miklu
Annað afar merkilegt fyrirbæri
má sjá víða á yfirborði Mars, en
það eru gljúfurmyndanir miklar
með þvergljúfrum sem að þeim
liggja. Er því líkast sem mörg af
þessum miklu gljúfrum séu mynd-
Þvermál hans er 142.800 km, eðlis-
þyngd 1,3 á móts við vatn. Að-
dráttarafl hans er svo sterkt, að
maður, sem vegur 75 kg á jörðunni
mundi vega 200 kg á yfirborði
Júpíters.
Meðalfjarlægð Júpíters frá sól er
778 miljónir km og tekur ein um-
ferð hann um sólu nærri 12 ár.
Allur er hnötturinn þakinn ógn-
arþykkum skýjabreiðum, sem
liggja í beltum umhverfis hann.
Langfurðulegastur er Rauði blett-
urinn svokallaði. Er það geysistór,
rauður flekkur um 40 þús. ferkm
að stærð, en þar geisa gífurlegir
hvirfilvindar. Er hann m.a. undar-
legur að því leyti, að hann færist
stöðugt úr stað, í snúningsstefnu
hnattarins.
Myndin sýnir innrí hluta sólhverfisins. Sólin er í miðju, þá reikistjörnum-
ar, Merkúríus, Venus, Jörðin, Mars, Smástirnabeltið og yst Júpíter.
Myndin sýnir reikistjörnurnar Júpíter og Mars eins og þær stóðu af sér
hvor til annarrar að kvöldi 18. des. 1986. Frá Kópavogskirkju að sjá, var
hið sérkennilega fjall Keilir á Reykjanesfjallgarðinum, beint niður undan
þeim þegar leið á kvöldið, bæaðaur feimilbirtu norðurljósa og stjarna.
einhver af þeim undrum og stór-
kostlegu náttúrufyrirbærum, sent
gerast í sambandi við þetta sýnilega
himindjásn, scnj skín svo fagurlega
á hvelfingunni á heiðum k völdum.
B. Stjörnumerkid
Vatnsberinn
Eg gat þess í byrjun greinar, að
Júpíter og Mars væru staddir í
Vatnsberamerki. Ekki er því úr
vegi að minnast á þetta stjörnu-
merki nokkrum orðum. Það er
allstórt og liggur rétt sunnan við
miðbaug himins og er eitt af merkj-
um dýrahringsins.
Ýmislegt athyglisvert er að sjá í
þessu stjörnumerki. Þar eru sjö
sólstjörnur bjartari en fjórða stigs
og því allar vel sýnilegar berum
augum. Björtust er stjarnan Sa-
dalsuud, sem er í 1000 ljósára
fjarlægð og geislar gulu ljósi líkt og
okkar sól. Sýndarbirta hennar er
2,86 stig en raunbirta -4,6 stig, en
það þýðir, að hún er í rauninni um
6000 bjartari en okkar sól. Það er
aðeins hin mikla fjarlægð hennar
sem veldur því, að okkur sýnist
hún ekki bjartari, en raun ber vitni.
það eru þokubólstrar, sem taldir
eru myndaðir af sprengingu sól-
stjarna er varpa þá af sér ysta
efnishjúpnum. Slíkir gufumekkir
þenjast út í allar átÝir með feikna
hraða, sem nemur hundruðum km
á sekúndu hverri. - í Vatnsbera-
merki er hringþoka ein, sem kölluð
er Satúrnusarþoka. Mun hún vera
nær einstök, hvað sérkennilegt útlit
snertir, því út frá henni ganga
armar tveir, sinn í hvora áttina og
minna þannig á hringa Satúrnusar,
sem vel eru þekktir í okkar sól-
hverfi.
Stjörnueyjar víðgeimsins
Fleiri eru furður þær, sem sjá má
í Vatnsberamerki með sterkum
stjörnusjám, og má þar einkum
nefna fjölmargar vetrarbrautir ým-
issa gerða, og sjást þær sem litlar
skínandi eyjar út á milli stjarnanna
í okkar eigin vetrarbraut og þá í
miljóna og tugmiljóna Ijósára
fjarlægð.
Fjarlægðir geimsins
Fjarlægðir milli sólstjarna, sem
nema hundruðum og þúsundum
ljósára, í okkar eigin vetrarbraut,
vekja okkur lotningarfulla undrun
á víðáttum himnanna, sem í raun
eru langt umfram skilningsgetu
okkar. - En hvað má þá segja um
óendanleika víðgeimsins, þar sem
miljónir og tugmiljónir ljósára eru
á milli einstakra vetrarbrauta?
Hversu enn fjær okkar skilnings-
getu eru þá ekki slíkar óravíðáttur?