Tíminn - 28.01.1988, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 28. janúar 1988
Tíminn 5
Heilbrigðisráðherra á ráðstefnu WHO í London:
Verðum að stórauka
fræðsluna um eyðni
Frá David Keys, fréttarítara Tímans í London
„Ef við grípum ekki til markviss-
ra gagnaðgerða, gætu um 1% íbúa
íslands verið smitaðir af eyðni árið
1992 ef sjúkdómurinn breiðist út á
fslandi á sama hátt og í öðrum
löndum,“ sagði Guðmundur
Bjamason heilbrigðisráðherra við
blaðamann Tímans í gær á alþjóð-
legri ráðstefnu um útbreiðslu eyðni
í London, sem fulltrúar 150 þjóða
sækja.
Guðmundur Bjarnason sagði í
erindi sínu á ráðstefnunni að 35
íslendingar hafi nú þegar greinst
með eyðni og mjög líklega væru
margir smitaðir enn ófundnir.
„Á íslandi hefur þeim hommum
fækkað, sem koma í fyrsta sinn til
eyðniprófunar á sjúkrahúsum og
bendir það til þess að einstaklingar
í áhættuhópum komi ekki ótil-
kvaddir til prófunar," sagði Guð-
mundur. í samtali við blaða-
mann Tímans um ræðuna lét heil-
brigðisráðherra í ljós ótta um að
stór hluti þeirra Islendinga, sem
orðið hafa fyrir eyðnismiti, væru
enn ófundnir. „Við vitum um 35
eyðnibera og teljum að þeir geti
margir verið komnir með einkenni
fyrr eða síðar. En við óttumst að
•til séu mun fleiri smitberar, e.t.v.
allt að 150, sem við vitum ekkert
um ennþá,“ sagði hann.
Heilbrigðisráðherra beindi
þeirri áskorun til fólks í áhættuhóp-
um að gefa sig fram til blóðprófun-
ar. Um allan heim nær tvöfaldast
fjöldi eyðnisjúklinga ár hvert. „Ef
þetta hlutfall kemur fram á fslandi,
gætu hátt í 2000 íslendingar hafa
smitast árið 1992, ef ekki verður
gripið til gagnaðgerða," sagði Guð-
mundur.
Nú þegar eru hlutfallslega fleiri
smitaðir og sjúkir á fslandi, miðað
við höfðatölu, en samkvæmt
heimsmeðaltali. Auk þeirra35sem
smitast hafa af eyðni og eiga að
líkindum eftir að smitast, er einn
fslendingur nú veikur af sjúkdómn-
um og 3 aðrir eru þegar látnir að
sögn ráðherra. Hann er sannfærð-
ari, en nokkru sinni fyrr um að að
grípa verði til skjótra aðgerða á
Islandi, eins og um allan heim, til
að berjast gegn eyðni, eftir að hafa
fylgst með fyrirlestrum heilbrigðis-
ráðherra og landlækna frá öllum
heimshornum.
Tvennt er það sem heilbrigðis-
ráðherra segist vilja leggja sérstaka
áherslu á, er hann snýr heim frá
ráðstefnunni. í fyrsta lagi er hann
sannfærður um gildi þess að sýna
meira fræðsluefni í sjónvarpi til
baráttu gegn sjúkdómnum. f öðru
lagi ætti fræðsluefni þetta að vera
á boðstólum í ríkari mæli innan
skólakerfisins. „Við verðum að
fræða ungt fólk um þá ógn sem
stafar af eyðni,“ segir hann. í
erindi sínu á ráðstefnunni lagði
ráðherrann höfuðáherslu á mennt-
un og fræðslu, sem baráttuaðferð
gegn eyðni. „Fræðsla er ein megin-
leiðin til að hefta útbreiðslu eyðni.
Upplýsingaherferð væri hafin með
það meginmarkmið að koma nauð-
synlegri fræðslu til áhættuhópa,
svo sem kynhverfra,
eiturlyfjasjúklinga, og einnig til
almennings.
Átakið í baráttunni, hvort sem
um er að ræða upplýsingar eða
fræðslu, er bæði dýrt og tímafrekt.
Fyrirsjáanlegt er að nokkur ár
munu líða áður en einhver árangur
af þessu átaki mun skila sér,“ sagði
Guðmundur. „Ég tel að mikilvægt
sé að kanna hvaða árangri slík her-
ferð skilar. Könnun á áhrifum upp-
lýsingaherferðar, sem framkvæmd
var á íslandi, var gerð í fyrra og
leiddi hún í Ijós að þekking al-
mennings á smitleiðum veirunnar
var viðunandi. Það kom hinsvegar
í ljós að stór hluti fólks lifði enn í
þeirri villu að hægt sé að smitast af
sjúkdómnum við hversdagsleg
samskipti.
Það er ljóst að þróun sjúkdóms-
ins á íslandi fer mjög eftir uppgangi
hans í nágrannalöndunum. Það er
því mín skoðun að alþjóðlegt sam-
starf um eyðnivarnir sé mjög mikil-
vægt,“ sagði Guðmundur.
Hann sagði að yrði ekkert að
gert mætti búast við að 120 manns
hefðu fengið einkenni sjúkdómsins
árið 1992. Yrði þá um að ræða
harmleik, sem myndi snerta flestar
fjölskyldur í landinu og gera þyrfti
allar mögulegar ráðstafanir til að
koma í veg fyrir slíkár hörmungar.
Yrði þróunin sú, spm nefnd er
hér að ofan yrði kostnaður heil-
brigðisgeirans líkast til um hálfur
milljarður íslenskra króna árið
1992. Myndi það samsvara nálægt
sjö prósentum fjárútláta til heil-
brigðismála.
Þessi þriggja daga ráðstefna,
sem haldin var í London lauk
störfum á þriðjudag og tóku alls
150 þjóðir þátt með því að senda
fulltrúa sína. Trúlega eru nú um
150.000 manns með einkenni eyðni
og allt að 10 milljón manns eru
eyðniberar, samkynhneigðir, jafnt
og gagnkynhneigðir.
íslensku sendinefndina skipuðu
þeir Guðmundur Bjarnason, heil-
brigðisráðherra, Páll Sigurðsson,
ráðuneytisstjóri, og Ólafur Ólafs-
son, landlæknir.
Jonathan'Mann, framkvæmda-
stjóri World Health Organisation
(WHO), sagði að heimsfaraldurinn
væri „rétt að hefjast". Um 75%
skráðra tilfella væri frá Norður- og
Suður-Ameríku, en mest í Banda-
ríkjunum. Sagði hann að karlar og
konur í Afríku og við Kara-
bískahaf, væru smituð í jafn mikl-
um mæli miðað við kyn, og talið er
að allt að fjórðungur fólks á aldri-
num 20-40 ára sé smitaður af eyðni
nú þegar. f New York munu um
1000 börn fæðast með eyðni á
þessu ári.
Eftir undirritun Vestfjarðasamninga er mikið skeggrætt um hlutaskiptakerfi í fiskvinnslu:
Einstaklingshyggjan víkur
Það verður ekki annað sagt en að
ákvæði um hlutaskipti í kjarasamn-
ingi Alþýðusambands Vestfjarða við
Vinnuveitendafélag Vestfjarða og
Vinnumálasamband samvinnufélag-
anna, hafi vakið mikla athygli. Menn
eru þó alls ekki sammála um hvort
kerfið skilar verkafólki í frystihúsun-
um betri launum en gamla bónus-
kerfið gat fært því. Hitt virðast
menn þó sammála um, að með hinu
nýja híutaskiptakerfi er gömlu og úr
sér slitnu bónuskerfi stungið niður í
skúffu með lítilli eftirsjá. Að vísu
telja sumir að gamla bónuskerfið
hafi skilað því fólki betri launum,
sem í raun skilaði mestum afrakstri
við vinnsluborð frystihúsanna. En
flestir eru þó á þeirri skoðun að af
bónuskerfinu sé lítil eftirsjá vegna
gífurlegs vinnuálags og streitu, sem
því fylgdi, svo og þrúgandi sam-
keppnisandrúmslofti á vinnustöðun-
um.
Vestfirsk fyrirmynd?
Það á eftir að koma í ljós hvort
hlutaskiptakerfi, þeirra Vestfirð-
inga, verður fyrirmynd í samningum
annarra verkalýðsfélaga á landinu
fyrir hönd fiskvinnslufólks. Margt
bendir þó til að svo kunni að fara.
Að minnsta kosti hafa Suðumesja-
menn nú ákveðið að senda fulltrúa
vestur á firði til að kynna sér hugsun
á bak við þetta kerfi í þeim tilgangi
að yfirfæra það á fiskvinnslu á Suður-
nesjum. Pað er hinsvegar óljóst
hvort upptaka þessa kerfis kemur til
álita þegar viðræður hefjast á nýjan
leik milli Verkamannasambandsins
og Vinnuveitendasambandsins.
Ákvæði Vestfjarða-
samningsins
í nefndum kjarasamningi á Vest-
fjörðum segir um hlutaskiptakerfið,
að tekin verði upp hlutaskipti í
frystihúsum á Vestfjörðum ef báðir
aðilar, starfsmenn og stjómendur,
gefi sitt samþykki fyrir því. Staðal-
tíma skal endurskoða strax ef meiri-
háttar breytingar verða í vélvæðingu
og pökkunarreglum. Gert er ráð
fyrir að í hverju frystihúsi muni
starfa hópur, sem annast fram-
kvæmd og eftirlit með þessu kerfi. f
hópnum em verkstjóri ásamt full-
trúum, sem starfsfólk kýs. Grunn-
tala hlutaskiptakerfisins er byrjunar-
laun í 1. taxta í fiskvinnslu (181.59
krónur) sem tekur sömu breytingum
og tímakaup í fiskvinnslu. Hver
klukkustund í staðaltíma er greidd
með 38,0% af þessari tölu.
Bónuskerfið
gatslitið og úrelt
í raun útskýra þessi orð í Vest-
fjarðasamningnum ákaflega lítið fyr-
ir Jón á götunni. Hér eru enda
flóknar breytingar á ferðinni. Áður
en leitast verður við að bregða upp
mynd af hlutaskiptakerfinu svokall-
aða, er rétt að líta til baka og skoða
gamla bónuskerfið.
Þetta kerfi er að stofni til síðan um
1970, en þá vom nokkrir Norðmenn
fengnir til að leiðbeina íslendingum
með upptöku þess. Það var í upphafi
reynt á Isafirði og Vestmannaeyjum,
en hefur nú verið notað í flestum
frystihúsum landsins.
Bónuskerfið miðaðist við einstakl-
inginn. Fundinn var ákveðinn tími,
svokallaður staðaltími fyrir hverja
pakkningu í framleiðslunni. Hlut-
fallið milli staðaltímans og þess tíma
sem fólkið var að vinna vömna,
kallaðist afköst og voru reiknuð í
prósentum. Þessi afkastaprósenta
hafði síðan samsvörun við launalínu,
ákveðin afkastaprósenta svaraði til
ákveðinnar launaprósentu.
Nýtingarverðlaun voru tekin upp
fljótlega í þessu kerfi. Þá fékk hver
einstaklingur verðlaun fyrir vinnuaf-
köst og nýtingu á hráefninu. Síðan
fengu aðrir sem unnu í húsinu borg-
aða ákveðna fasta uppbót á laun.
Vandamál samfara
bónuskerfi
Eitt helsta vandamálið við bón-
uskerfið er að það krefst gífurlegs
eftirlits og stýringar verkstjóra. Það
er illmögulegt að færa fólk til f
frystihúsinu, því að því fylgir óvissa
hvers starfsmanns með að geta hald-
ið sama bónus, og þar með sömu
launum, og á fyrri stað í framleiðslu-
ferlinum. Kerfið skapar öfund, tor-
tryggni og í heildina þreytandi and-
rúmsloft meðal starfsmanna í frysti-
húsunum. Fólk vinnur sem einstakl-
ingar, en ekki sem heild, sem hópur.
Lykilorðið er samkennd
og samvinna
Lykilorðin f vestfirska hluta-
skiptakerfinu em samkennd og sam-
vinna starfsmanna í stað einstak-
lingshyggju gamla bónuskerfisins.
Fundin var út ákveðin krónutala á
hvem kassa framleiddrar vöm,
breytileg eftir fisktegundum og
pakkningum. Til þess að finna þessa
tölu var notað reiknilíkan fyrir eins-
konar meðalfrystihús. Einnig var
fundinn út ákveðinn tími á hverja
pakkningu, sem er á skrá hjá sölu-
samtökunum. Þegar fundinn hefur
verið út tíminn fyrir hverja pakkn-
ingu er greiðsla fyrir hana, með tilliti
til tímaþarfar, samningsatriði í
heildarsamningi. Greiðslan skiptist
jafnt á alla þá sem standa að fram-
leiðslu hverrar pakkningar, frá mót-
töku til frystiklefa.
Nýtingarverðlaun
í þessu kerfi er tekið ákveðið tillit
til nýtingar, eins og raunar var gert
í gamla kerfinu. Þegar nýting á
hverja pakkningu er komin yfir
ákveðið lágmark koma til nýtingar-
verðlaun. Þau eru í raun ekki eins
há og í gamla kerfinu, en stefnt er
að því að þau nemi um 25% umfram
það sem fólk ávinnur sér fyrir afköst.
Þessi viðmiðunarmörk eru þannig
sett að auðvelt eigi að vera að ná
þeim.
f gamla bónuskerfinu voru nýting-
arverðlaun miðuð við hvert borð,
eða einstakling, en í hlutaskiptakerf-
inu eru laun alls starfsfólks frysti-
hússins m.a. miðuð við heildarnýt-
ingu hússins á hráefninu.
í hlutaskiptakerfinu eru byrjendur
ekki teknir fullgildir. Vinnuframlag
byrjenda er metið á 30% í byrjun.
En eftir því sem hann nær tökum á
vinnunni hækkar hann upp í launum
og nær fullum launum þegar hann
hefur náð fullum tökum á verkinu.
Miðað er við að það komi í hlut
verkstjóra og trúnaðarmanns á
vinnustað að meta hvenær byrjendi
telst fullgildur starfskraftur.
Hlutaskiptin fá jákvæða
umsógn starfsfólks
Eins og kunnugt er hefur þetta
kerfi ekki verið reynt í vestfirskum
frystihúsum nema í nokkrar vikur.
En mönnum, sem til þekkja, ber
saman um að reynsla af því sé í
flestum atriðum góð. Starfsfólk mun
vera jákvætt í garð þessara breytinga
og finnst það jákvæðasta við þær
vera fólgið í betra andrúmslofti og
samheldni á vinnustað og minna
stressi.
En hvernig er reynsla fólks í
sambandi við launin? Ef tekið er
mið af hópnum í heild ber fólk meira
úr býtum en áður. Að vísu kemur í
ljós að t.d. þær konur sem náð höfðu
hæstum bónus lækka lítilsháttar í
launum.
Hlutaskipti á landsvísu?
Svo er það stóra spurningin hvort
þetta umtalaða hlutaskiptakerfi
verður tekið upp í frystihúsum í
öðrum landshlutum. Að sögn þeirra
sem til þekkja, virðist ekkert mæla
móti því að það verði reynt a.m.k.
Talið er að auðvelt sé að taka upp
þetta kerfi í smærri og miðlungsstór-
um frystihúsum. En eitthvað kann
það að verða örðugra í stóru frysti-
húsunum, þó að það sé hreint ekki
sjálfgefið. Skýringuna segja menn
einfalda; í þeim er erfiðara að ná
upp samstöðu starfsmanna en í
smærri frystihúsum.
Tíminn einn á eftir að leiða í ljós
hvort og þá hvenær hlutaskiptakerfi
verður almennt reynt í frystihúsum
landsins. En svo mikið er víst, að
gamla bónuskerfið er orðið úrelt og
mikil almenn óánægja með það í
frystihúsum landsins. óþh