Tíminn - 06.07.1989, Blaðsíða 7

Tíminn 7
Fimmtudagur 6. júlí 1989
lllllllllllllllllllllHlllll BÓKMENNTIR
LJODMÆLI
TÓMASAR
LJóð Tómasar Guðmundssonar,
Almenna bókafélaglð, Rv. 1989.
Nýja útgáfan af ljóðum Tómasar
Guðmundssonar er mikil bók, um
670 blaðsíður. Það er ljóst að í hana
hefur ekki verið sparaður pappírinn.
Yfirleitt eru þetta eitt eða tvö erindi
á blaðsíðu og víðast ekki prentað
nema á þær hálfar. Af þessu leiðir
að bókin er töluvert þykkari en
þyrfti að vera. Og þá sömuleiðis
myndarlegri í hillu en ella.
Ljóðasafn Tómasar kom út 1961,
en eftir það sendi hann þó frá sér
eina ljóðabók. Ég bar það saman
hvað texti Ljóðasafnsins væri langur
í blaðsíðufjölda hér. Það sem þar
komst með hægu móti fyrir á 226
síðum tekur hér yfir 458, eða rétt
helmingi meira. Máski vilja menn
setja út á þetta. Hinu er þó ekki að
neita að Tómas var mikið skáld og á
skilið að vera gefinn út myndarlega.
Væntanlega hefur það sjónarmið
ráðið hér ákvörðun um frágang
bókarinnar.
Þá er hér prentuð með löng og
ýtarleg inngangsritgerð um Tómas
eftir Kristján Karlsson skáld og bók-
menntafræðing. Sú ritgerð er vissu-
lega bæði djúphugsuð og efnismikil,
enda skal hér síður en svo úr því
dregið að hún hentar að mörgu leyti
vel sem inngangur fyrir þá sem æskja
að kryfja ljóð Tómasar til skilnings,
ekki síst fyrir ókunnuga. Þar eru
meðal annars á ferðinni ýmsar góðar
athuganir á allri meginstefnu ljóða-
gerðar hans, svo og á ýmsum helstu
stfleinkennum f ljóðum hans sem
full ástæða er til að benda lesendum
á.
En að því er þó að gæta að bæði
er þessi ritgerð orðin allgömul og
eins mun hún þegar vera í margra
höndum. Meginhluti hennar birtist
svo snemma sem með Ljóðasafninu
1961, og var aukheldur endurprent-
aður í Ritum Tómasar, heildarút-
gáfu á verkum hans sem út kom
1981, og enn í bók Kristjáns, Hús
sem hreyfist, sem Almenna bókafé-
lagið gaf út fyrir aðeins þremur
árum. Niðurlag greinarinnar hér,
um sfðustu ljóðabók Tómasar, var
svo frumsamið 1981 og bætt við í
Ritunum. Þótt hér sé vissulega um
hið kjambesta efni að ræða er samt
álitamá! hvort Almenna bókafélagið
hefði ekki átt að kosta upp á nýjan
inngang í tilefni af svo vandaðri
útgáfu sem þessari.
Líka er þess að gæta að í ritgerð
Kristjáns er helstu æviatriða Tómas-
ar ekki getið sér á parti. Þetta hefur
verið eðlileg aðferð árið 1961 þegar
allir þekktu Tómas. Núna er að því
að gæta að sfðan hafa vaxið hér úr
grasi margir árgangar fólks, sem
tæpast er hægt að ætlast til að viti allt
jafn nákvæmlega og foreldrar þess,
afar og ömmur, hver Tómas Guð-
mundsson var. Þannig fann ég til
dæmis ekki að hér væri getið svo
einfaldra hluta sem fæðingar- og
dánarára Tómasar (1901-1983).
Ekki er þess heldur getið að hann
hafi verið löglærður maður, nema ef
telja skyldi í kvæðinu Þegar ég
praktíseraði, þar sem hann getur
þess, eins og menn vita, „að cand.
jur. Tómas Guðmundsson væri hætt-
ur að praktisera" .Þá hefur einnig
láðst að geta hér um útgáfuár ein-
stakra ljóðabóka hans, sem þægilegt
hefði verið að hafa við höndina.
Annað má setja út á inngang
Kristjáns sem líklega verður að telja
til ellimarka á honum. Þar er ekki
getið um það bókmenntasögulega
tímabil sem venja er að kenna við
nýrómantík og að því er varðar
ljóðagerðina er oft gróflega afmark-
að, til dæmis í kennslu, af árabilinu
1900 til 1930. í þeirri síauknu
áherslu, sem síðustu áratugi hefur
verið lögð á bókmenntalestur í skól-
um landsins, má segja að þetta
tímabil hafi stöðugt verið að koma
betur og betur fram í dagsljósið. Á
þeim tíma var hér ráðandi innhverf-
ur tilfinningaskáldskapur, gjarnan
mótaður af ástarsorg skáldanna og
öðru álíka.
Vitaskuld vissu menn af þessu
áður, en ég er þó á því að sfðustu tvo
til þrjá áratugi hafi augu býsna
margra opnast meir en fyrr fyrir
helstu sérkennum nýrómantíska
tímabilsins, samanborið við það sem
fór bæði á undan og eftir. í skólum
hefur nemendum nú lengi verið
kennt að þekkja helstu einkenni
nýrómantíkurinnar. Það fer, held
ég, ekki á milli mála að í fyrstu bók
sinni, Við sundin blá (1925), kemur
Tómas fram sem nokkuð hreinrækt-
að nýrómantískt skáld. Slíkt var
vitaskuld ekki nema eðlilegt og sjálf-
sagt á þeim tíma, og mætti víða
grfpa niður í bókinni til að finna
staðfestingu á þessu, svo sem f þessu
tregafulla smáljóði:
/ harmanna heígilundum
hugur minn unir sér.
Þar líða í laufínu bleika
Ijóðin, sem kvað ég þér.
Að æskunnar yndisfegurð
var enginn líki þinn.
í gáskans léttúð og leiki
þú leiddist seinna inn.
1 harmanna helgilundum
hugur minn unir sér.
Ég krýp þar á hverju kvöldi
í kyrrðinni og bið fyrir þér.
Það væri að minni hyggju bæði
nútímalegra og betur fallið til að-
stoðar fyrir yngra fólk, sem vill skilja
ljóð Tómasar, að geta þess með
dæmum hvernig hann er bersýnilega
sprottinn upp úr nýrómantíkinni.
Það fer ekki á milli mála að hann
hefur mótast af henni, og framan af,
að minnsta kosti, leynir sér ekki að
þau áhrif marka alla meginstefnu í
ljóðum hans.
Með næstu bók, Fögru veröld
(1933), segir sagan svo að Tómas
hafí orðið landsfrægt þjóðskáld á
einni nóttu. Og skýringin á því er
einföld og reyndar vel rakin í inn-
gangi Kristjáns Karlssonar. Tómas
kom þar fram með spánný viðhorf til
höfuðborgar landsins, Reykjavíkur.
í sem fæstum orðum sagt fólust þau
viðhorf í því að í Reykjavík væri
fallegt og að þar væri fullt eins
gaman að búa og í sveitinni. Þar
kom sem sagt fram Reykjavíkur-
rómantík, hliðstæð sveitarómantík-
inni gömlu, og var varla hægt að
segja að slíkt hefði þekkst hér í
ljóðagerð fyrr.
Reyndar er ég á því að hér væri
aftur ráð að líta betur til nýrómant-
íkurinnar. Mér virðist satt best að
segja að alls ekki sé út í hött að túlka
þessi Reykjavíkurljóð Tómasar sem
einn angann af henni. Þegar menn
skoða nýrómantíkina nánar sjá þeir
nefnilega fljótt að í rauninni er þar
á ferðinni bókmenntastefna sem
eðlilegast er að rekja að stærstum
hluta til myndunar þéttbýlis í land-
inu og þar með tilkomu borgarastétt-
ar. Á sinn hátt kann því að vera ails
ekki óhugsandi að Reykjavíkurljóð
Tómasar eigi að rekja til slíkrar
rótar, og svipað verður uppi á ten-
ingunum ef þau eru borin saman við
þau róttæku byltingarljóð sósíalísku
skáldanna sem um svipað leyti voru
að koma hér fram. Og má þá meir
en vera að á Reykjavíkurljóð Tóm-
asar sé rétt að líta í þjóðfélagslegu
ljósi og skoða þau sem eins konar
borgaralegt og nýrómantískt and-
svar við byltingarboðskapnum á hin-
um vængnum. Þetta er efni sem
óneitanlega hefði verið eðlilegt að
fjallað væri um í inngangi að nýrri
og nútímalegri útgáfu á ljóðum hans.
Annars kom þetta nýja viðhorf
Tómasar til Reykjavíkur fram þama
í hverju ljóðinu af öðm. Þar á meðal
eru mörg sem enn í dag eru hverju
mannsbarni kunn, meðal annars af
sönglögum sem tónlistarmenn hafa
gert við þau og flutt við miklar
vinsældir. Þar eru kvæði eins og
Hanna litla, Við höfnina, f Vestur-
bænum, Húsin í bænum, Við Vatns-
mýrina og Austurstræti, svo aðeins
nokkur af hinum þekktustu séu
nefnd. Þar eru líka gamansöm verk
„Heim til þín, ísland,“ Tómas
Guðmundsson flytur hátíðarljóð sitt
ó Þingvöllum 1974.
(Hmamynd: GE.)
á borð við Kvæðið um pennann og
Fjallgöngu, heimspekiljóð eins og
Hótel jörð, að ógleymdu listaverk-
inu Boðun Maríu.
Þessi ljóðabók var því ein út af
fyrir sig mikið afrek, og kannski
erfitt að ætlast til þess að skáldið léki
það afrek eftir síðar. Sannleikurinn
má líka teljast sá að í næstu tveim
bókum, Stjömum vorsins (1940) og
Fljótinu helga (1950), hafi hann ekki
náð sama fluginu og í henni. Þetta
eru hvort tveggja vandaðar og vel
gerðar bækur, en frumleikinn og
gáskinn, sem einkenndu Fögro ver-
öld eru þar ekki endurteknir.
En svo kom löng þögn. Eftir 1950,
þegar Fljótið helga kom út, kom
árum saman ekkert ljóðakyns frá
Tómasi. Ég minnist þess að á árun-
um milli 1960 og 1970 lá það orð
almennt á hér í bænum að hann
myndi vera nánast hættur að yrkja.
Menn gerðu þá flestir hverjir, að ég
held, ráð fyrir að þeir yrðu að láta
sér nægja það sem hann hafði þegar
sent frá sér.
Svo var þó ekki. Á þjóðhátíðinni
á Þingvöllum 1974 flutti Tómas nýtt
og frumort hátíðarljóð, Heim til
þín, fsland. Engum, sem á hlýddi,
gat dulist að þar var hinn gamli og
góði Tómas enn í essinu sínu, þvf að
ljóðið var mjög gott. Einhvem tíma
á ámnum þar í kring birtist svo á
forsíðu Lesbókar Morgunblaðsins
langt ljóð eftir hann sem nefndist
Minningarljóð um Stubb. Þetta var
einlægt kvæði um hund, byggt á
æskuminningum hans um tryggð
hundsins og einlæga vináttu þeirra,
og vakti feiknaathygli. Það fór þann-
ig ekki á milli mála, ef þessi tvö ljóð
vom tekin með í dæmið, að Tómas
var enn að og hafði í engu slegið af.
Og þetta var svo enn staðfest þegar
hann loks gaf út fimmtu og síðustu
ljóðabók sína. Hún dró nafn af
Þingvallakvæðinu, Heim til þín,
ísland, og kom út 1977.
Alla þessa sögu geta menn lesið út
úr hinni nýju útgáfu af ljóðum
Tómasar. Hún er stór, fallega frá
gengin og verður góð prýði á hverju
heimili. Vafalaust er útgáfa hennar
miðuð að einhverju leyti við gjafa-
markaðinn, en út á það er alls ekki
setjandi. Það er góður og útbreiddur
siður að færa fólki fallegar gjafir við
tímamót á borð við fermingu, út-
skrift úr skóla eða merkisafmæli. Til
slíks hentar þessi bók vel. Hún er
falleg jafnt hið ytra sem hið innra.
Heildarritsafn Jónasar Hallgrímssonar gefið út á ný:
Breytt og endurbætt
Rit Jónasar Hallgrímssonar hafa nú verið gefin út á ný,
með þeim meginbreytingum að stefna í textafræði er töluvert
frábrugðin því sem verið hefur í fyrri útgáfum. Haukur
Hannesson, Páll Valsson og Sveinn Yngvi Egilsson eru
ritstjórar útgáfunnar og vann Þorsteinn G. Indriðason með
þeim að henni. Verkin eru gefín út með styrk úr Vísindasjóði
og Norræna þýðingarsjóðnum.
Ljóðmæli Jónasar hafa löngum
verið prentuð með hliðsjón af
kvæðasafni sem Brynjólfur Péturs-
son og Konráð Gíslason gáfu út
tveimur árum eftir andiát skáldsins.
Sú gerð kvæðanna er í ýmsu frá-
brugðin varðveittum eiginhandarrit-
um og frumprentum Jónasar. Nú
eru kvæðin hins vegar prentuð eins
og Jónas gekk fá þeim, í þeirri röð
sem talið er að þau hafi verið ort.
Jafnframt hafa á undanfömum
áratugum komið í leitimar kvæði,
bréf og dagbókarbrot óbirt eða
prentuð á víð og dreif í dagblöðum
og tímaritum. Töldu því ritstjórar
nýju útgáfunnar ástæðu til að safna
þessu saman og gefa út í heild, eftir
frumgögnum og áreiðanlegustu
heimildum.
í ritsafninu er að finna nær allt
frumsamið efni Jónasar Hallgríms-
sonar auk þýðinga hans á verkum
annarra höfunda. Meðal annars er
þýðing á Stjörnufræði Ursins endur-
prentuð hér í fyrsta sinn, íslensk
Eldfjallasaga Jónasar og fleira.
Sömuleiðis em dagbækur Jónasar,
samdar á dönsku, birtar hér í fyrsta
skipti í heild á móðurmáli hans.
Ritverkin eru prentuð samkvæmt
þeim stafsetningarreglum sem í gildi
eru í dag, en orðmyndum og sérstök-
um málvenjum leyft að standa og þá
látið einu gilda hvort þær teljast rétt
mál eða rangt. Svo sem hvyrfi í stað
Ritverk Jónasar Haligrímssonar
hafa veríð gefin út á ný og er þar um
töluverða stefnubreytingu í texta-
fræði að ræða, frá því sem verið
hefur.
hyrfi, ollir í stað veldur, við sjáumst-
um í stað sjáumst og svo framvegis.
Jónas notar undantekningalítið ekki
fornöfnin hvor eða hver heldur hvur
og stendur það óhaggað í útgáfunni.
Ekki er heldur hróflað við tvímynd-
um eins og hefir í stað hefur, hönum
í stað honum og fleiru.
Nokkuð kveður að málfyrningu í
kvæðum Jónasar og er í útgáfunni
yfirleitt fylgt svipaðri stefnu og hefur
verið mótuð við útgáfu Eddukvæða
með nútímastafsetningu. Augljósar
ritvillur eru leiðréttar athugasemda-
laust en þess getið í skýringum ef
einhver vafi leikur á. Allar viðbætur
ritstjóra, til að mynda orð sem
skotið er inn í texta, eru hafðar
innan hornklofa.
Svart á hvítu gefur ritsafnið út og
er það samtals fjórar bækur. Aðrir
sem lögðu hönd á plóginn við útgáf-
una, auk þeirra sem þegar hafa verið
nefndir, eru Arnþór Garðarsson,
Sigurður Steinþórsson, Þorgeir
Þorgeirsson, Hannes Pétursson og
Veturliði Guðnason. jkb