Tíminn - 17.08.1989, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 17. ágúst 1989
Tíminn 7
lllllllllllllllllllllll VETTVANGUR
Halldór Kristjánsson:
Um daginn og veginn
Kaflar úr útvarpserindi
Fímm mánuðir eru liðnir síðan farið var að selja áfengan
bjór í Áfengisverslun rfldsins. Ætla mætti að vegna
versnandi árferðis fjárhagslega dragi nokkuð úr áfengis-
kaupum. Meiri hluti manna hugsar ekki eins og sá sem
sagði:
„Nú er brennivínið orðið svo dýrt að ég get ekki keypt
mér skó.“
Víst hefur dregið úr sölu sterkra drykkja og léttari vína.
En bjórinn vinnur það upp og miklu meira en það.
Mánuðina aprfl, maí og júní þetta ár var áfengissalan talin
í hreinum vínanda 45% meiri en sömu mánuði í fyrra.
Vanabindandi öldrykkja
Þeir sem börðust fyrir bjómum
segja að þetta sé ekki að marka. í
fyrsta lagi hafi menn dmkkið
smyglaðan bjór.
Þar er því til að svara að þegar
Gallup á íslandi kannaði drykkju-
venjur hér á landi í janúar sl. og
spurði hvað menn drykkju helst í
heimahúsum og samkvæmum fóm
litlar sögur af bjómeyslu. Hún var
hverfandi lítil.
í öðm lagi segja bjórmenn að
drykkjan sé orðin siðlegri en áður
var og með öðmm og betri hætti.
Til það þreifa á þeim málum er
lögreglan í Reykjavík spurð hvort
minna sé um að hún sé kölluð í
heimahús til að afstýra voða og
vandræðum. Svo er ekki. Þar hefur
ekki orðið neinn marktækur
munur.
Á þrjá vegu einkum verður
áfengi mönnum til ills:
Menn drekka sig dauða eða
vitlausa.
Menn drekka sig heilsulausa.
Menn verða háðir áfengi þannig
að þeim líður illa séu þeir ekki
undir áhrifum þess.
Það sem fyrst var nefnt, að
drekka sig dauðan eða vitlausan,
er fljótlegast og auðveldast þegar
brennivín er dmkkið og naumast
hægt þegar miðlungsbjór er
dmkkinn.
Bjórvinir hafa haldið því fram
að sterkir drykkir væm líklegri en
bjórinn til að valda áfengissýki, *-
gera menn alkóhólista. Það er
vitleysa. Menn ánetjast drykkju-
hneigðinni því fyrr sem oftar er
dmkkið og styttra á milli. Þar sem
bjórinn er dmkkinn daglega miklu
fremur en brennivínið er hann
fljótari að gera menn ósjálfstæða.
Hér má líka minna á það, að ef
krakkar eða unglingar vom famir
að sækja í brennivín var gamalt
húsráð að láta þá drekka svo að
þeir yrðu rækilega fullir. Því fylgdu
þær kvalir sem kveiktu óbeit á
brennivíni fyrst í stað og þótti
þetta oft gefast vel svo að full
lækning yrði af. Það fyigir brenni-
víninu enn að mönnum hverfur um
skeið girnd til þess meðan þeir eru
að venjast því og því er bjórinn
skæðari að þessu leyti.
Um heilsuleysi vegna áfengis-
neyslu má margt segja. Bjórinn er
ekki bráðdrepandi en banvænn er
hann þó. Þegar menn hafa dmkkið
hann daglega ámm saman kemur
það í ljós. Þar em lifrarskemmdir
efstar á blaði, en nefna má hjarta-
bilun líka og sitthvað fleira.
Óhætt mun að trúa því að bjór-
inn hafi nú á fyrstu mánuðum
sínum orðið óhollur ýmsum þeim
sem verið hafa nokkuð ölkærir en
höfðu haldið drykkjuhneigð sinni í
skefjum um hríð.
Bjórsala er svo mikil að ætla
verður að það sé nokkuð fjölmenn-
ur hópur sem drekkur bjórinn þétt
og með skömmu millibili. Haldist
það koma afleiðingamar fram á
sínum tíma.
Trú og heimspeki
Jónasar Hallgrímssonar
Út eru komin rit Jónasar Hall-
grímssonar, heildarútgáfa af verk-
um hans. Þar eru kvæði hans öll
með fyllstu skýringum sem til eru,
sendibréf hans, ritgerðir og dag-
bækur. Þetta er mikill fróðleikur
um Jónas og samtíð hans. Svart á
hvftu hefur hér skilað miklu verki
og góðu sem ber að þakka og meta.
Nú mætti flytja langt mál um
Jónas Hallgrímsson, skáldskap
hans og ævi. Hér verður aðeins
vikið að einu atriði sem snertir
trúfræði eða heimspeki. Það má
væntanlega treysta því að sam-
kvæmt því sem kennt var í presta-
skólanum á Bessastöðum þegar
Jónas var þar áttu framliðnir menn
að sofa í sinni gröf þar til þeir yrðu
vaktir á efsta degi til að heyra dóm
sinn.
Jónas Hallgrímsson hafnaði
þessari trú þegar hann orti eftir
séra Tómas Sæmundsson, aldavin
sinn. Þá sagði hann:
„Fast ég trúi: Frá oss leið
vinur minn til vænna funda
og verka frægra, sæll að skunda
fullkomnunar fram á leið. “
Kveðjuorðin, síðasta erindið í
þessu erfiljóði, er makleg minning
Tómasar, eldhugans ákafa, sem
ritaði þjóð sinni hvatningar hel-
sjúkur á banasænginni:
„Síst vil ég tala um svefn við þig.
Þreyttum anda er þægt að blunda
og þannig að bíða sælli funda,
það kemur ekki mál við mig.
Flýt þér vinur, í fegra heim.
Krjúptu að fótum friðarboðans
ogfljúgðu á vængjum morgunroðans
meira að starfa guðs um geim.
Jónas lét sig engu varða hvað
þreyttum anda væri til þægðar.
Hann vissi að vellíðan Tómasar
var bundin því að starfa. Sú sæla
sem hann þráði var að mega vinna,
- meira að starfa.
Kirkjan hafði að vísu boðað þá
trú öldum saman að hinir ágætustu
menn svæfu ekki án meðvitundar í
gröf sinni, heldur lifðu þeir enn,
litu til með mönnum á jörðu og
Halldór Kristjánsson.
væru reiðubúnir að veita þeim lið
á ýmsan hátt. Jónas leit svo á að
Tómas ætti heima meðal slíkra án
þess að segja nokkuð til um það
hvar í fegra heimi hann gengi að
verki. En hann rökstuddi trú sína
í þessu ljóði með því að minna á
að maðurinn skapaður í guðsmynd
bæri eilífan neista í sál sinni:
„Djúpt í guðs og mannsins mynd,
alið sem að ungbam þiggur,
eilífur gneisti falinn liggur,
ef að hann kæfir ekki synd.
Sannlega, veit ég, syndgar hver.
Þó eru nokkrir, Kristí krossi
og kenning studdir, andans hnossi
vaxnir, - og Tómas víst það er. “
Guðsneistinn í sálinni
Aðrir eru mér fróðari um trúar-
legan boðskap og heimsspeki en
segja mætti mér að þessa leið væri
að rekja til Jónasar Hallgrímssonar
að talað var oft um guðsneista í
mannssálinni á fyrri hluta þessarar
aldar. Þá var margra trú í samræmi
við orð Jónasar að hinn horfni
vinur væri liðinn til vænni funda,
fús að skunda fram á leið fullkomn-
unar.
Nú sannar það auðvitað ekki
neitt hverju Jónas Hallgrímsson
trúði. En fróðleikur er í því að sjá
hvernig hann segir í fáum orðum
það sem setti mjög svip á trúarlíf
þjóðarinnar hundrað árum síðar.
Nú á ég ekki við það að Haraldur
Níelsson og lærisveinar hans boð-
uðu spíritismann og óslitið vitund-
arlíf mannssálarinnar og opnar
leiðir til að hafa samband við
framliðna. Jónas orti ekkert um
það. En hann talaði um gneistann
sem falinn lægi í hverri barnssál og
fullkomnunarleið hins framliðna.
Það sem hæst ber í trúboði
Haraldar Níelssonar er trúin á
manninn og möguleika hans til
þroska og fullkomnunar. Aldrei
held ég að meiri áhersla hafi verið
lögð á þann boðskap kristindóms-
ins. Aldrei betur bent á möguleik-
ana eða athygli vakin á hæsta
takmarki mannsandans. Það mark
er svo hátt að yfir það fer enginn
og flestum okkar finnst það óra
fjarri, en það markar þó stefnu og
vísar til vegar. „Sannlega veit ég
syndgar hver“, sagði Jónas og unnt
er að kæfa neistann en „þó eru
nokkrir, Kristí krossi og kenning
studdir, andans hnossi vaxnir".
Hér hefur fáum orðum verið
vikið að einu atriði í skáldskap
Jónasar Hallgrímssonar. Þar er af
mörgu að taka sem varðar þjóðar-
sögu og menningu. Og séu menn
þreyttir á óstjórn og skarkala
heimsins, séu menn daufir í dálk-
inn vegna þess að þeim þykir öfugt
ganga um þjóðarhag og stjómmál
er enn gott að leita til Jónasar
Hallgrímssonar. Hann var ein-
mana síðasta skammdegið sem
hann lifiði „Því tíminn vill ei tengja
sig við mig“ segir hann. En þá
sagði hann það sem gott er að
muna öllum þeim sem finnst þeir
ekki eiga samleið með fjöldanum:
„Eitt á égsamt, og annast vil égþig,
hugurmín sjálfs íhjarta þoli vörðu“
Kristin kirkja hefur um allar
aldir lagt fyrir fólk sitt spuminguna
hvað það stoði mann að eignast
allan heiminn ef hann bíði tjón á
sálu sinni. Frammi fyrir þeirri
spumingu stóð Jónas Hallgrímsson
eins og aðrir. Hann svaraði henni á
þennan veg: „Eitt á ég samt og
annast vil ég þig, hugur mín sjálfs."
Hér þarf ekki neina frekari út-
leggingu. Það sem mestu skiptir er
hvernig manni lánast að annast
huga sín sjálfs. Það mun ráða
úrslitum í bráð og lengd og um alla
framtíð. Með hvaða hugarfari
mætir maður örlögum sínum.
„Óskandi væri, Islendingar fæm
að sjá, hvað félagsandinn er ómiss-
andi til eflingar velgengni í smáu og
stóra.“
Með þessum orðum hefst loka-
kaflinn í grein Jónasar Hallgríms-
sonar „Fáein orð um hreppana á
Islandi," en hana birti Jónas í Fjölni
árið 1835. Jónas fylgdi þessari skoð-
un sinni enn fastar á eftir síðar í
lokakaflanum, þegar hann segir:
„Óskandi væri, íslendingar færa
að sjá að það er aumt líf og vesælt
að sitja sinn í hverju homi og hugsa
um ekkert nema sjálfan sig og slfta
svo sundur félag sitt og skipta sundur
afli sínu í svo marga parta, sem
orðið geta í stað þess að halda saman
og draga allir einn taum og hugsa
fyrst og fremst um heiður og vel-
gengni landsins, sem öllum góðum
Islendingum ætti að vera í fyrir-
rúmi.“
Þessi ummæli Jónasar lýsa honum
sem eindregnum félagshyggju-
manni, sem lætur sig ekki síður
varða kjör annarra en eigin kjör.
Hann lætur sér einkum annt um
málefni og stöðu hreppanna, en fátt
skipti meira máli frá félagslegu sjón-
armiði en að starfsemi þeirra væri
vel af hendi leyst. Grein Jónasar
fjallar um hvemig bæta megi starf-
semi þeirra. Hann segir:
„Bændur í hverjum hreppi era
félagsbræður, sem allir eiga að hjálp-
ast til að auka velgengni í sveitinni
og koma góðri reglu á, svo lífið verði
þeim öllum svo arðsamt og gleðilegt
sem auðið er. Þeir era félagsbræður,
sem era skyldir að hjálpa hver
öðrum, éf einhver þeirra á svo bágt,
að hann ætlar að komast á vonarvöl,
og sjá þeim farborða, sem era ungir
Þórarinn Þórarinsson:
Félagshyggjumaðurinn
Jónas Hallgrímsson
Stórmerk ritgerð hans um hreppana á íslandi
og munaðarlausir, eða svo gamlir og
veikir, að þeir geta ekki unnið sér
brauð og eiga þar sveit að lögum.
Þetta getur nú ekki orðið kostnaðar-
laust og því eiga allir hreppsbændur
sameiginlega sjóð, sem stofnaður er
af fátækratíundinni og aukaútsvari
bændanna, sem hreppstjóri og prest-
ur hjálpast til að jafna niður á þá
eftir sanngimi og bestu vitund um
eignir þeirra og ástand. En þetta
útsvar er oft svo þungt, að eigi
bændur að greiða það af hendi með
fúsu geði, þá má varla minna vera en
þeir sjá hvemig þvf er jafnað niður
og til hvers því er varið eða sjá
hreppsreikningana, svo að þeir geti
gengið úr skugga um, að allt fari
fram vel og réttvíslega. Þetta er bæði
fyrirhafnarlítið og þar á ofan svo
áríðandi að enginn hreppstjóri ætti
að skorast undan því. M. Stephen-
sen hefur eins og von var á ráðið til
þess mikillega í handbók sinni fyrir
hvern mann bls. 68-69 og bent til
þess um leið, hvemig því yrði hagan-
legast fyrir komið. Hann ræður til að
þegar lokið sé hreppskilum á haustin
og þegar hreppstjóri og prestur era
búnir að jafna niður útsvarinu á alla
búendur, sem era þess umkomnir,
skuli hreppstjóri rita skýran reikning
samhljóða hreppsbókinni og senda
hann rétta boðleið bæ frá bæ, svo að
allir geti séð fjárhag sveitarinnar og
að þeim sé enginn óréttur gjör. En
þykist einhver hafa orðið fyrir halla,
ætti hann að kæra það mál fyrir
sýslumanni með allri siðsemi og
beiðast hans úrskurðar, og þá ekki
fyrr én hreppstjóri hefur séð ákær-
una, svo að hann geti gegnt henni og
hann gert og sagt ástæðumar fyrir
sínum aðgjörðum.“
Augljóst er á því,sem hér er
rakið, að Jónas hefitr gert sér ljóst,
að bæta þurfti reikningshald hrepps-
ins og koma því á þann grandvöll,
að allir gjaldendur hefðu greiðan
aðgang að því og yrði þannig komið
í veg fyrir tortryggni og'jafnhliða
tryggt eftirlit með því. En Jónas vill
gera frekari breytingar á hreppsfé-
laginu og þá róttækasta að hrepp-
stjórar séu kosnir af bændum í stað
þess að vera valdir af embættismönn-
um. Jónas segir:
„Enn verður að minna á eitt, sem
kemur ekki höfuðefninu við, en
þykir þó svo áríðandi, að ekki megi
ganga fram hjá því. Það er hrepp-
stjórakosning. Það er nú auðvitað
að því vinsælli sem hreppstjórinn er
og því meira traust sem bændur hafa
á dugnaði hans og réttsýni, þess
hægara á hann með að koma öllu
góðu til leiðar í sveitinni og þess
meiri not verða almenningi að stjórn
hans og umsýslu. Menn ættu því að
gera allt sem í þeirra valdi stendur
til þess að hver sveit fái þvílíkan
hreppstjóra. Sýslumenn ættu að
koma því til leiðar, að hreppstjórar
yrðu teknir á vorþingi eftir atkvæða-
fjölda og allir bændur ættu þar að
kjósa. Þetta er svo fyrirhafnarlítið
og allt virðist að mæla svo fram með
því að það er vonandi, að yfirvöldin
verði því ekki mótdræg. Þegar svona
er að farið fá þeir embættið sem
flestir myndu kjósa og þeir, sem
kosnir era fá um leið ljósasta vitni
um traust það og virðingu, sem
félagsbræður þeirra hafa á þeim og
getur þá ekki hjá því farið að þetta
fremur öllu öðra upphvetji þá til
dugnaðar og atorku í embætti sínu
og hreppstjórinn þjóni því með gleði
og endurgjaldi svo í verki hylli sinna
félagsbræðra."
Jónas víkur þessu næst að atriði,
sem sennilega hefur verið veitt lítil
eða engin athygli í þann tíma. Hann
segir:
„Það er sjálfsagt bágt og einhver
mesta ógæfan fyrir hreppana að
hreppstjóramir fá ekkert að kalla
má fyrir alla sína mæðu og fyrirhöfn.
Margur dugandi maður verður því
að hafa sig undanþeginn, þó það
hvorki komi til af leti né hugsunar-
leysi á almenningsþörfum. En við
þessu verður ekki gjört að sinni,
nema ef hrepparnir gætu það
sjálfir.“ Sú virðist líka hugmynd
Jónasar og yrði það annað hvort gert
á þann hátt, að ákveðin upphæð yrði
lögð ofan á aukaútsvarið, sem yrði
laun hreppstjórans, eða að þessi
upphæð yrði ákveðin af viðkomandi
presti og tveim bændum, sem komu
í stað hreppstjóra, en eins og áður
kemur fram er aukaútsvarið ákveðið
af presti og hreppstjóra.
Jónas leggur það til að lokum, að
hreppstjórakosning fari fram á
þriggja eða fjögurra ára fresti, svo
að hægt væri að losna við hrepp-
stjóra, sem reyndist duglítill.
I heild ber ritgerð hans um hrepp-
ana vott um, að hann hefur kynnt sér
mál þeirra vel og verið opinn fyrir
breytingum, sem væra til bóta og
styrktu þá undirstöðu þjóðfélagsins,
sem hreppamir vora á þessum tíma.