Tíminn - 09.01.1992, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 9. janúar 1992
Tíminn 5
Þórarinn Þórarinsson:
Stórmerk bók um Jónas frá Hriflu
Ég hef um jólin lesið mér til ánægju og fróðleiks bók Guð-
jóns Friðrikssonar um Jónas frá Hriflu.
Það kemur ekki á óvart að áhugasamur og efnilegur sagn-
fræðingur, sem fer að kynna sér stjórnmálasögu Islands á
fyrri hluta þessarar aldar, staðnæmist við Jónas frá Hriflu. Og
Guðjón Friðriksson hefur skrifað um Jónas eftirminnilega
bók sem gefur glögga mynd af kostum hans og göllum, en
vafalítið er Jónas áhrifamesti og athafnasamasti stjórnmála-
maður þjóðarinnar á þessum tíma. Hann lét sér fátt óvið-
komandi og lét skoðanir sínar óspart í ljós og eignaðist því
fleiri aðdáendur og hatursmenn en nokkur stjórnmálamaður
annar sem honum var samtímis. Hann sætti harðari gagn-
rýni en aðrir og lét engan eiga neitt hjá sér ósvarað. Mér
fmnst það nokkuð góð lýsing á Jónasi að amma Jóns Bald-
vins, sem vafalítið hefur verið merk kona, hafði á þilinu hjá
sér myndir af Jóni Sigurðssyni forseta og Jónasi Jónassyni,
merkustu stjórnmálamönnum þjóðarinnar á 19. og 20. öld.
Jónas Jónsson frá Hriflu.
Ég hafði náin kynni af Jónasi frá því
ég var 12 ára og þangað til ég kvaddi
hann vel hraustan rétt fyrir andlát
hans, er hann samdi við mig um að
skrifa greinaflokk um Leifslínuna í
Tímann, þegar ég kæmi aftur úr ut-
anferð, sem þá stóð fyrir dyrum. Af
því varð því ekki, því hann var fall-
inn frá þegar ég kom heim aftur.
Guðjón Friðriksson lýsir því rétti-
lega að Jónas var samstarfsmönnum
sínum oft ýmist sem ráðgáta eða op-
in bók og eftirminnilegur þeim öll-
um. Hann hefur markað dýpri spor í
þjóðarsöguna en flestir samtíðar-
menn hans. Það er ekki ofsagt. Guð-
jón segir að hann hafi verið braut-
n’ðjandi og afturhaldsmaður í senn.
Eg myndi heldur segja að hann hafi
verið bæði framsóknarmaður og
íhaldsmaður, eins og hann sjálfur
kynnti stefnu sína. Á þeim tíma, sem
Jónas var að ljúka við stofnun Tím-
ans og Framsóknarflokksins, birti
hann í Skími, tímariti Bókmennta-
félagsins, eina bestu greina sína og
nefndi hana: íhald og framsókn. í
upphafi greinarinnar segir:
„Breytingagimi og íhaldssemi em
tvö andleg öfl sem berjast um völdin
í heiminum." Hann rekur síðan
hvemig menn skiptast í flokka um
þessar tvær stefnu eftir aldri, stétt
og Iífskjömm. Góð lífskjör gætu
valdið því að menn yrðu of íhalds-
samir og vildu halda öllu óbreyttu
og þannig skapaðist kyrrstaða. Sem
dæmi um þetta nefndi hann breska
aðalinn. Léleg lífskjör gætu leitt til
byltingarkenndrar breytingagimi.
Dæmi um það væm róttækustu ör-
eigarnir í Bretlandi, sósíalistarnir.
flok greinarinnar segir:
„En af tvennu óhæfu er þó einvöld
kyrrstaða illu skárri en einvaldur
byltingarandi; en svo að vel fari,
verða bæði þessi öfl að starfa í sam-
einingu. Hvomgt getur starfað eitt
saman, né án hins verið. Framsókn
og íhald em þær tvær súlur sem
halda uppi himni siðmenningarinn-
ar. Starf íhaldsins er að geyma arf-
inn, eins og ormur sem liggur á
gulli, og framsóknarinnar að vera á
útverði, finna ný gæði, ný sannindi,
dýrmætari en þau sem áður vom til,
ryðja þeim til sætis og útvega þeim
borgararétt undir vemdarvæng
íhaldsins. Þá er sífelld framför, en
engin afturför eða hnignun, því að
engu er kastað fyrir borð, nema
betra sé fengið í staðinn."
Málflutningur Jónasar í ræðu og
riti bar þess einkenni að hann væri
bæði íhaldsmaður og framsóknar-
maður. Hann vildi umfram allt
halda í íslenska menningu, sem
hefði orðið til í sveitunum og henni
yrði ekki viðhaldið nema sveitirnar
væm blómlegar. Þess vegna yrði að
efla þær og stöðva fólksflóttann það-
an, sem var í ömm vexti á þeim tím-
um. Stærsta baráttumál hans á þess-
um ámm var að setja lög um Bygg-
ingar- og landnámssjóð, sem átti að
stuðla að endurbyggingu býla í
sveitum og stofnun nýbýla. Þessi lög
áttu eftir að setja nýjan svip á sveit-
irnar í háreistum steinhúsum og
stórvaxandi grænum reitum í kring-
um þau. Annað stórt verkefni var að
auka alþýðumenntun í sveitum og
ristu margar og veglegar skólabygg-
ingar í kjölfar þess. Ný framfaraöld
hófst í sveitum landsins.
En Jónas gleymdi samt ekki höfuð-
borginni. Hann háfði lært í langri
utanferð að glæstar borgir geta ver-
ið góðar miðstöðvar til að varðveita
menningararf þjóðanna. Hann taldi
hættu á að fólksflóttinn úr sveitun-
um gæti leitt til að fátækrahverfi
mynduðust í þéttbýlinu. Þess vegna
stuðlaði Jónas að því, í kjölfar lag-
anna um Byggingar- og landnáms-
sjóð, að lög yrðu sett um verka-
mannabústaði og bætt skilyrði til al-
þýðumenntunar með stofnun gagn-
fræðaskóla í þéttbýli.
Þá lagði hann kapp á að koma upp
ýmsum menningarstofnunum í höf-
uðborginni. Mikilvægt væri að heil-
brigðismálin hefðu forgang. Hann
studdi því Ingibjörgu H. Bjarnason
með oddi og egg í Landspítalamál-
inu. Jafnframt vann hann að bygg-
ingu Sundhallarinnar sem bætti
mjög aðstöðu til íþróttaiðkana og
varð mörgum heilsubót.
Áður en hann tók sæti á Alþingi
hafði hann tekið forystu um bygg-
ingu Þjóðleikhússins og myndað um
málið samtök með aðstandendum
Guðrúnar Indriðadóttur. Þeim tókst
að lögfesta skemmtanaskatt sem
tryggði fé til byggingarinnar.
Eitt fyrsta verk hans sem ráðherra
var að tryggja væntanlegri Háskóla-
byggingu ríflega Ióð og vinna síðan
kappsamlega að byggingunni á ein-
um mesta krepputíma í sögu þjóðar-
innar. Þegar Álþingishátíðin fór í
hönd var mikil þörf fyrir veglegt
hótel í höfuðborginni og gerði Jónas
þá framkvæmd mögulega með veit-
ingu vínveitingaleyfis fyrir Hótel
Borg.
Á síðustu árum sínum vann hann
ötullega að því að Hallgrímskirkja
yrði byggð eftir teikningu vinar síns
Guðjóns Samúelssonar. Hann átti
því þátt í því að byrjað var á tumin-
um sem sennilega hefði verið frest-
að ella. Þannig fékk Reykjavík eitt
glæsilegasta guðshús á Norðurlönd-
um. Verka Jónasar gætir þannig víða
í höfuðborginni.
Guðjón Friðriksson hefur unnið
mikið verk með samningu þessarar
bókar. Hann hefur kynnt sér margar
heimildir og sumar nýjar. Mér er
það t.d. ljósara en áður eftir að ég las
bókina að Jónas ætlaði sér aldrei að
verða leiðtogi jafnaðarmannaflokks,
þótt hann ætti þátt í stofnun hans,
heldur skarst hann í leikinn vegna
þess að verkamenn skorti foringja.
Eitt fyrsta verk hans þar var að frnna
mann sem gæti tekið við forystunni.
Jónas var búinn að ákveða þá að
stofna annan flokk sem síðan varð,
en það kemur ljóst fram í bréfum
hans til Jóns á Reynistað, sem
geymd eru á héraðsskjalasafni Skag-
firðinga, en þau ná til áranna 1907
til 1920.
Mér er það líka ljósara en áður eftir
að hafa lesið þessa bók að Fram-
sóknarflokkurinn varð eins konar
arftaki Ungmennafélags Reykjavík-
ur, en þar ólust upp fimm menn sem
síðar urðu þingmenn Framsóknar-
flokksins. Ekki er úr vegi að geta
þess að Tryggvi Þórhallsson varð
formaður félagsins árið sem Jónas
var ráðinn ritstjóri Skinfaxa, sem
lagði grundvöllinn að stofnun
flokksins. Ég minnist þess að þegar
ég kom til Reykjavíkur 1931 voru
gamlir ungmennafélagar kjarninn í
Framsóknarfélagi Reykjavíkur.
Það er líka ljóst af þessari bók að
kynni Jónasar við Benedikt Sveins-
son hafa hjálpað honum að tryggja
fyrsta sigur Álþýðuflokksins í þing-
kosningum í Reykjavík, en Benedikt
var þá einn aðalleiðtoginn í þeim
armi Sjálfstæðisflokksins gamla
sem kallaði sig þversummenn.
Fyrsta veturinn sem Jónas var í
Reykjavík, leigði hann hjá tengda-
foreldrum Benedikts. Tengdamóðir
Benedikts átti nokkrar dætur af
fyrra hjónabandi og hafði ein þeirra
verið með Jónasi og Jóni á Reynistað
á Askov, Maren Pétursdóttir, er síðar
giftist Baldri Sveinssyni, bróður
Benedikts. Það styrkti svo enn
tengsl þeirra Jónasar og Benedikts
að Guðrún Stefánsdóttir, er varð
kona Jónasar, var systkinabam við
Benedikt. Þannig tókst Jónasi að fá
þversummenn til að kjósa ung-
mennafélagann Jörund Brynjólfs-
son, sem var efsti maður á lista Al-
þýðuflokksins en hafði áður verið í
flokki þversummanna.
Maður verður því margs vísari með
því að lesa bók Guðjóns Friðriksson-
ar, sem fjallar á sagnfræðilegan hátt
um einn merkasta og mikilhæfasta
stjórnmálamann þjóðarinnar fyrr og
síðar.
Þarf stj ómarskrárbreytingu
vegna EES-samningsins?
I Noregi þarf til samþykktar samningsins um
Evrópskt frfverslunarsvæði þijá fjórðu hluta
atkvæða á Stórþinginu, þar eð hann skerti full-
veldi Noregs og varðaði þess vegna breytingu á
norsku stjómarskránni. Hériendis er hins veg-
ar ekki talið að breyting á íslensku stjómar-
skránni hlytist af samþykkt samningsins.
Hvers vegna? Er fullveldi Islands á annan veg
farið en fullveldi Noregs? Eða er íslensku
stjómarskránni á annan veg farið en norsku
stjómarskránni?
Island hlaut 5. janúar 1874 „Stjómarskrá um
hin sérstaklegu málefni íslands", sem breytt var
3. október 1903 með útgáfu „Stjómskipunar-
laga“ vegna búsetu íslandsráðherra innanlands.
„Stjómarskráin byggði og á því að stöðulögin
væm bindandi íyrir Islendinga og að grundvall-
arlög Dana giltu einnig fyrir Island ... Stjóm-
skipun landsins hvíldi samt eftir (ath. 1903)
sem áður á málagreiningu stöðulaganna" að
Ólafur Jóhannesson sagði í Stjórnskipun ís-
lands (Reykjavík 1968, bls. 27 og 29). Eftir gerð
Sambandslaganna 1918 „tóku Islendingar for-
ræði í öllum sínum málum. í íslensk stjóm-
skipunarlög þurfti því að setja fyrirmæli um
konung, ríkisráð o.fl....
Var því samið fmmvarp
að nýrri stjómarskrá ...
Hlaut hún staðfestingu
konungs 18. maí 1920 og kom til framkvæmda
1. janúar 1921.“ (Bls. 33-34). Varð hún í megin-
atriðum rakin til stjórnarskrárinnar 1874, eins
og ráðið verður af samanburði 77. og 62. greina
þeirra. ,J4eð stjómskipunarlögunum nr. 97 frá
15. des. 1942 var svo heimilað að gera þær
breytingar á stjómarskránni sem beinlínis
leiddu af sambandsslitunum við Danmörku... Á
gmndvelli þeirra stjómskipunarlaga var svo
lýðveldisstjómarskráin sett.“ (Bls. 89)
Að fullveldi fslands er ekki beinum orðum
vikið í lýðveldisstjórnarskránni frá 1944, en
eitt af tilvistarskilyrðum ríkis telst „að samfé-
lagið sé stjórnarfars-
lega sjálfstætt. í því
felst að samfélagið fari
með æðstu stjórn eig-
in málefna. Með öðmm orðum að samfélagið
sé óháð valdamönnum annarra ríkja og fari
ekki með sjálfstjóm sína í skjóli þeirra eða
umboði." (Bls. 4) „Ýmsir þættir stjórnskipun-
ar eiga rætur í venjurétti.“ Allar réttarreglur
varðandi stjórnskipun landsins hafa ekki verið
upp teknar í stjómarskrána, enda mun slíkt
hvergi tíðkast. Stjórnarskráin geymir aðeins
gagnorðar meginreglur." (Bls. 9)... En hér er
spurningin sú, hvort stjórnskipunarreglur,
sem eiga upptök sín í réttarvenjum — stjórn-
skipunarvenjum — njóti helgi og vemdar sem
stjómarskráratkvæði eða hvort þeim verði
breytt eins og réttarvenju almennt með venju-
legum lögum. Með öðmm orðum em stjórn-
skipunarvenjur verndaðar af 1. mgr. 79. gr.
stjskr., þannig að þeim verður hvorki breytt né
frá þeim horfið nema með stjórnskipunarlög-
um? ... Það getur oft verið mikið matsefiii
hvort réttarvenjur séu fyrir hendi. Verða dóm-
stólar að meta það ef ágreiningsefni er undir
þá borið." (Bls.94)