Tíminn - 24.11.1994, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 24. nóvember 1994
5
Ingvar Gíslason:
Gömul uppeldisregla í molum
Hugleiöing um bindindisdag fjölskyldunnar
Nýlega var auglýst eftir stúlku til
að taka þátt í útvarpsgamni á rás
2 og teldö fram að stúlka sú yrði
að „lifa heilbrigðu lífi", sem lýst
var þannig að hún mætti hvorki
reykja né drekka mikið kaffi.
Þetta sýnist ekki mikilsvert at-
vik. Þó er það á sinn hátt upplýs-
andi um skoöun margra á því,
hvað það sé að lifa heilbrigðu lífi.
Með dálítið meinlegri gagnálykt-
un mætti segja sem svo að stjórn-
endur rásar 2 teldu kaffidrykkju
skaðlegri fyrir stúlkur en áfengis-
neysla eða notkun annarra vímu-
og fíkniefna. Nú hef ég enga
löngun til að gera stjórnendum
rásar 2, heimilisvinum okkar út-
varpshlustenda, upp skoðanir.
En samt rifjar þetta litla atvik
upp fyrir mér þá staðreynd að
ágætt fólk, ekki síst ungt fólk, er
ekki einhuga um, hvaða nautna-
lyf séu einkum skaöleg líkams-
heilsu manna og andstæð heil-
brigðu líferni, ef þeirra er neytt.
Tóbak er að vísu ofarlega á blaði,
ef ekki efst, enda engum smá-
sköðum sem það á að valda lík-
amshreystinni auk þess sem það
mengar svo andrúmsloftið að
viðstöddum stafar af því hætta
og kallast óbeinar reykingar.
Hins vegar er reynt að fela skaö-
semi áfengisnautnar með róman-
tísku hjali um hinar góbu hliðar
þess ab neyta „höfgra vína'' og
hvernig draga má úr óhollustu
kaffis með því að skola því nibur
í „koníökum" eins og sérfræðing-
ar heimilisblaðanna eru vísir
til ab orða það, þegar þeir eru
að lýsa áfengi sem heilsu-
drykk í neyslumenningarþáttum
sínum.
Gegndrepa af
alkóhóli
Nú get ég að vísu ekki bent á
sjálfan mig sem einhvern sérstak-
an fyrirmyndarmann um bind-
indi og boðun þess. Enda ætla ég
ekki að gera það. Hinu get ég ekki
neitað, ab mér ofbýður sú áfeng-
isdýrkun, sem breiðst hefur út
hér á landi á síðari árum og rekin
er í nafni siðmenningarhug-
sjóna, sem felast í því ab hvetja
Islendinga til að taka upp
drykkjuhætti Suður- og Miö- Evr-
ópumanna og fólks í öbrum sam-
félögum, sem segja má að séu
gegndrepa af alkóhóli, en ís-
VETTVANGUR
„Hér hefur orðið á stór-
breyting hin síðari ár.
Það sem vekur manni
óhug um þessar mundir,
þegar horft er til fíkni-
efnavandans almennt,
þ.á m. áfengisneyslu, er
sú staðreynd, að ung-
lingadrykkja fer mjög
vaxandi. Aðhald íþeim
efhum er meira og
minna brostið. íþví
sambandi leyfi ég mér að
fullyrða að meginástœð-
an fyrir þessu er sú að
gamla, íslenska uppeldis-
stefhan, sem réði afstöðu
foreldra til áfengisneyslu
unglinga, hefur verið
brotin á bak aftur."
lenskir feröalangar viröast aldrei
sjá nema yfirborðið af. Má það
heita kjarni ferðareynslu íslend-
inga upp á síbkastið, að þeir hafa
aldrei séð drukkinn Frakka, ítala
eða Spánverja, né heldur Breta,
Þjóbverja eba Hollending, jafn-
vel ekki íra, að ógleymdri lofsam-
legri hófdrykkju Dana. „í útlönd-
um sér aldrei vín á nokkrum
manni," segir í ferðasögum. Þótt
tappi sé tekinn úr flösku, er hon-
um óðara stungið í stútinn aftur!
Ef þetta væri satt, er aldrei nema
réttmætt að reyna að fá íslend-
inga til að laga sig að þessum sið-
um.
En mestan part eru þetta
missýnir. Þessi „fyrirmyndar-
drykkjumenningar-þjóðfélög"
eru gegnsósa af alkóhólisma, af-
leiðingum daglegrar áfengis-
neyslu frá morgni til kvölds. Ef
íslendingar ætla ab taka upp siði
drykkjumenningarþjóðanna, er
óhætt að fullyrða að þá bliknar sá
vandi, sem nú er við ab stríða fyr-
ir sakir drykkjusýki hér á landi og
þykir þó ærinn. Þá mundi sann-
ast orðskviðurinn: „Svo skal böl
bæta ab bíði annað verra." Það
sem ég hef séð með eigin augum
og kynnst af afspurn, veldur því
að ég hef fyrir mér allt aðra mynd
af drykkjuháttum og drykkju-
menningu drykkjumenningar-
þjóðanna en dregin er upp í ís-
lenskum ferðasögum. Ekki ber
þar minna á drykkjusjúkum
aumingjum á almannafæri en
hér heima, þar sem allt á aö vera
svo ömurlegt í þeim efnum. Hóp-
drykkjur í útlöndum hafa á sér
nákvæmlega sama snið og ís-
lensk fjöldafyllirí. Hið sama er
auðvitað að segja um annan
drykkjuskap og drykkjuskapartil-
efni. Ahrif áfengis á einstaklinga
fara að öðru jöfnu ekki eftir þjóð-
erni, nema ef vera skyldi (sem
mig grunar) að langdrukknar
þjóbir um aldir og einstaklingar
af þeim sýni önnur viðbrögð við
sídrykkju víns, öls og snapsa en
vib, sem eigum til þeirra ab telja,
sem mann fram af manni brögð-
ubu aldrei áfengan drykk eða
gerðu ekki betur en að finna á sér
í kaupstaðarferð eba réttum. Slík
var reyndar drykkjuómenning ís-
lendinga öldum saman, að flestir
vom edrú alla ævi. Obbinn af
þeim, sem drykkjuskaparorð fór
af, drakk sjaldan, sumir illa þegar
viö bar. Með þessu er ég ekki að
sniöganga þá staðreynd, ab
drykkjuskapur var mörgum ís-
lendingi til vansa á ýmsum tím-
um. Það átti t.d. við um ofan-
verba öldina sem leið, en þjóðleg
vakning um bindindismenningu
kom þá til skjalanna og haföi
heillavænleg áhrif áratugum
saman, svo aö þeirra gætti fram
eftir liðinni öld.
Aðhald brostib
Sú aldamótavakning í bindind-
ismálum, sem hér um ræðir og
verður fyrst og fremst rakin til
Góbtemplarareglunnar, skapaði
þá alþýðlegu uppeldisstefnu, sem
lengi réði á íslenskum heimilum,
innan fjölskyldna og frændgarðs,
að vara börn og unglinga við
áfengisdrykkju, gera allt slíkt fikt
ungmenna ab ómennskusök.
Enda þótti það tíðindum sæta
framan af öldinni og lengi fram
eftir, ef unglingur varð kunnur
að því ab neyta áfengis.
Hér hefur orðið á stórbreyting
hin síðari ár. Það sem vekur
manni óhug um þessar mundir,
þegar horft er til fíkniefnavand-
ans almennt, þ.á m. áfengis-
neyslu, er sú staðreynd, að ung-
lingadrykkja fer mjög vaxandi.
Abhald í þeim efnum er meira og
minna brostið. í því sambandi
leyfi ég mér að fullyrða að meg-
inástæðan fyrir þessu er sú að
gamla, íslenska uppeldisstefnan,
sem rébi afstöbu foreldra til
áfengisneyslu unglinga, hefur
verið brotin á bak aftur. Það for-
takslausa bann, sem heimili og
skólar lögðu á áfengisneyslu
æskufólks í nafni aga og heil-
brigðis, hefur vikib fýrir agaleysi
misskilins hegðunarfrelsis, ein-
hvers konar uppeldisleti, og mót-
sagnakenndri afstöðu til heil-
brigðis og hollra lífshátta. Þessi
uppeldisregla fól að vísu í sér þá
afstööu hjá ýmsum (sem sumir
kalla tvískinnung), að gera grein-
armun á því hvað væri bannað
börnum og unglingum en leyft
fullorðnum. En þessi „tvískinn-
ungur" er að mínum dómi góð-
kynjaður. Á því hlýtur að vera
munur hvaða agaráðum uppal-
endur beita börn og unglinga á
mótunarskeibi og því hvernig
menn tala um fyrir fullorðnu
fólki, eða viöurkenna valfrelsi
þess. Ef svo væri ekki, væri eins
gott að leggja niður alla tilburði
til uppeldis.
Foreldrar bera
ábyrgb
Á bindindisdegi fjölskyldunn-
ar er nú brýnast að foreldrar geri
sér grein fyrir að mesta áfengis-
böl þjóðarinnar um þessar
mundir er vaxandi drykkjuskap-
ur unglinga. Ástæbunnar til
þessa vanda ættu foreldrar ab
leita af sjálfsdáðum fyrir eigin at-
hugun, gefa sér tíma til að hugsa
um hann. Slík athugun ætti að
leiða til þess að foreldrum yrbi
ljóst að drykkjuskapur unglinga
hverfur því aöeins að þeir séu
aldir upp í því að áfengi sé heilsu-
spillandi fíkniefni, að áfengi sé
unglingum bannvara, enda er
svo að lögum. Til þess aö ala
börn og unglinga upp í slíku vib-
horfi, þurfa foreldrar ab leggja
þab á sig að veita þeim þá hand-
leiðslu um þroska, siðgæði og
hegðun, sem allt uppeldi miöar
að. Ég ætla ekki ab kveöa upp úr
um þab, hvernig slík handleiösla
á ab fara fram. Hún hlýtur þó
alltaf að vera fólgin í samblandi
af fortölum og fræðslu, aga og
reglufestu, því ab tómlæti er eng-
in uppeldisdygb. Það ætti t.d. að
vera vandalaust ab sýna ungling-
um fram á áhættur samfara
áfengisneyslu, ab áfengi veldur
heilsutjóni, er ávanabindandi og
enginn heilsudrykkur í hvaða
formi fínnar markaðsvöm sem
þess er neytt.
Það er líka óhætt að uppfræða
börn og unglinga um þab, að
„vínmenning" hefur enga algilda
merkingu, frekar en orðið menn-
ing eitt og sér. „Vínmenning"
verður ekki flutt á milli landa, og
má einu gilda, hvaða vínmenn-
ingarmódel er valið. Þar sem
„vínmenning" er sögb ríkja, er
vert að minnast þess ab afleiðing-
ar áfengisneyslu á heilsufar segja
þar mjög til sín. Þær koma fram í
afbrotum og stórglæpum og
hvers kyns meinum félagslegs
eðlis. Þessar þjóbir eru mengabar
af alkóhólisma af öllu tagi. Það er
engin „innræting" að upplýsa
unglinga um þetta og nota í upp-
eldisskyni. Foreldrar eiga því ekki
að óttast það að vera brugðið um
öfgar, þótt þeir gylli ekki fyrir sér
„drykkjumenninguna" í alkó-
hólmettuðum þjóðfélögum Evr-
ópulanda og annarra slíkra sam-
félaga. Að gylla „áfengismenn-
ingu" er uppeldisregla af versta
tagi. Þvert á móti er það höfub-
skylda heimilanna, foreldranna,
að vara vib áfengisdýrkun af ekki
minni sannfæringu en gert er
þegar önnur ávana- og fíkniefni
eiga í hlut. Sú uppeldisregla svar-
ar kostnaði.
Höfundur er fyrrum ritstjóri Tímans.
Nornaveiðar
Eitt af þjóðareinkennum íslend-
inga er hversu vel þeir fylgjast
með því sem er að gerast í kring-
um þá og um leið hvað þeir virð-
ast samstíga í mörgu sem þeir
taka sér fyrir hendur.
Sumir myndu sjálfsagt nota
orðið „dellufólk" yfir það sem ég
á við þegar ég tala um þjóðarein-
kenni í þessum skilningi.
Þetta einkenni er ef til vill ljós-
ast þegar lífsgæðakapphlaupið er
háö af sem mestri hörku: Allir
þurfa aö fá allt eins og hinir og
helst um leiö. Þetta á viö í einka-
lífi jafnt og í atvinnulífinu, allir
kaupa fótanuddtæki, sólbekki,
skíði, hjól eða hvaba della sem
það nú er sem gengur yfir, eða
stofna fyrirtæki í loödýrarækt eba
fiskeldi, opna veitingahús, mynd-
bandaleigu eða sólbabsstofu.
Fyrir fáum dögum gerðust at-
buröir sem ég vona að geti valdiö
vakningu, straumum eða straum-
hvörfum í íslenskum stjórnmál-
um, en það var þegar dómgreind-
arlítill ráöherra varð að segja af
sér vegna ávirðinga sem svo sann-
arlega voru einstakar og ámælis-
verðar. Um þann atburð hefur
margt verib rætt og ritað, og á
sjálfsagt enn eftir ab verða um
langa hríð.
Eitt var þaö sem ráðherrann
sagði í tilfinningaþrunginni
kveðjuræðu sinni, sem nú hefur
aftur skotið upp kollinum í þjób-
arsálinni. Hann sagðist ekki hafa
orðið var viö ab „hinir" legðu sín
spil á borbið, og til dæmis hefði
ekkert heyrst um að prófessor vib
Háskólann yröi látinn víkja, en sá
hafbi gerst sekur um hib sama og
tryggingaryfirlæknirinn sem lát-
inn var taka pokann sinn, úttrob-
Frá
mínum
bæjar-
dyrum
LEÓ E. LÖVE
inn af peningum skattborgar-
anna.
Já, þessa dagana er um þab
rætt, hvort prófessorinn eigi ekki
líka að fá reisupassann og ein-
hvern veginn finnst mér að þjóð-
arsálin vilji sjá meira blóð renna.
Ekki ætla ég ab leggja neinn
dóm á þab, hvort ávirbingar þess-
ara tveggja manna skuli metnar á
sama hátt, einhvern veginn
finnst mér aö þar geti veriö ólíku
saman að jafna vegna mismun-
andi starfa þeirra hjá ríkinu.
Hitt er aftur alvarlegra, ef nú er
að fara af stað umræða, og vænt-
anlega í framhaldi af því kröfur
þjóðarsálarinnar, um aö allir sem
eitthvaö hafa misstigið sig skuli
segja af sér. Þab er alvarlegra
vegna þess ab ef tilfinningar og
einhverjir óljósir en sterkir
straumar í þjóðarsálinni eiga að
rába ferðinni, getum viö lent á
braut óvæginna og ósanngjarnra
dóma sem kvebnir eru upp af
hinum svokallaða dómstóli göt-
unnar. Þegar slíkum nornaveib-
um lyki svo að nokkrum tíma
liðnum, værum viö ef til vill búin
aö tapa miklu af þeim ávinningi
sem siðferðisvitund þjóbarinnar
hefur nýlega hlotnast.
Þab er vibkvæmt mál að krefj-
ast afsagnar manna sem hafa
misstigiö sig á vegferð sinni sem
starfsmenn okkar allra. Þótt við
viljum öll tileinka íslensku þjóð-
félagi hefðir nágrannalandanna
um að þeir víki úr starfi sem
brugðist hafa trausti samfélags-
ins, megum við ekki gleyma því
ab í þeim löndum hefur hefðin
byggst upp á löngum tíma og
óskráðar reglur mótast. Þær reglur
eru orðnar svo þróaðar og félags-
lega vel úr garði gerðar, ab engum
dettur í hug að kalla þær lögin
sem dómstóll götunnar dæmir
eftir.
Höldum áfram á þeirri braut
sem þjóðarsálin þvingaði stjóm-
málamanninn réttilega inn á, en
gætum þess að fara ekki út af
hennr, því þá fer illa. Látum ekld
nýja „afsagnardellu" taka völdin
dellunnar einnar vegna. ■