Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2006, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. mars 2006 | 7
„Ég er hetja. Það er auðvelt að vera hetja.
Ef þú hefur hvorki hendur né fætur ertu
hetja eða dauður. Ef þú ert foreldralaus,
verður þú að treysta á hendur þínar og fæt-
ur. Og að vera hetja. Ef þú hefur hvorki
hendur né fætur, og ert þar að auki mun-
aðarlaus þá er það ákveðið. Þú ert dæmdur
til að vera hetja eins lengi og þú lifir. Eða
geispa golunni. Ég er hetja. Það er enginn
önnur leið.
Ég er lítill drengur. Það er nótt. Vetur. Ég
þarf að fara á klósettið. Það er tilgangslaust
að kalla á umsjónarkonuna. Eina lausnin er
að skríða sjálfur á klósettið. Fyrst þarf ég að
klifra niður úr rúminu. Það er til aðferð, ég
komst að henni sjálfur. Ég skríð bara fram
að rúmkantinum, rúlla mér á bakið og dett
niður á gólf. Fall. Sársauki. Ég skríð að
hurðinni út að ganginum, ýti henni upp með
höfðinu og skríð út úr volgu herberginu í
kuldann og myrkrið. Á nóttunni eru allir
gluggar í ganginum opnir. Það er kalt, mjög
kalt. Ég er nakinn.
Það er langt að skríða. Þegar ég skríð
framhjá herberginu þar sem fóstrurnar sofa
reyni ég að kalla á hjálp, banka með höfðinu
á dyrnar þeirra. Ekkert svar. Ég öskra.
Þögn. Kannski öskra ég ekki nógu hátt. Þeg-
ar ég kem að klósettinu verður mér í alvör-
unni kalt. Inni á klósettinu eru gluggarnir
opnir, snjór á kistunum. Ég kem mér að
koppnum. Hvíli mig. Ég verð að hvíla mig
áður en ég held tilbaka. Á meðan ég hvíli mig
frýs yfirborð hlandsins í koppnum.
Ég skríð til baka. Dreg teppið frá rúminu
með tönnunum. Einhvern veginn tekst mér
að komast upp í það og reyni að sofna aftur.
Morguninn eftir er ég klæddur og færður í
skólann. Í sögutímanum segi ég nákvæmlega
frá hörmungum á tímum fasista í útrýming-
arbúðum. Ég fæ bestu einkunn. Það fæ ég
alltaf í sögu. Ég er hetja.“
Hinn þekkti Ignacio Gallego
Blm.: Hafði afi þinn, hinn þekkti Ignacio
Gallego, aldrei samband við þig?
RG: „Eitt sinn horfði ég á sjónvarpið og sá
Ignacio Gallego óska Gorbatjov til hamingju
með að hafa verið kosinn aðalritari sovéska
kommúnistaflokksins. Þá sagði strákur við
mig: „Heyrðu er þetta ekki hann afi þinn?“
Og ég svaraði; „Ef þetta væri afi minn, held-
ur þú að ég sæti hérna og æti þetta sull með
þér?““
Þegar Ruben var sautján ára mútaði hann
starfsmanni með einni vodkaflösku til þess
að fá að skoða skjölin um sig.
RG: „Þá komst ég að því að Ignacio var afi
minn. Ég á aldrei eftir að skilja hvers vegna
hann yfirgaf mig.“
Þá var Ruben orðinn of gamall fyrir
barnaheimili og var komið fyrir með öldr-
uðum. Hann vissi eins og allir aðrir að elli-
heimilið væri endastöð. Þangað voru fötluð
börn send sem ekki gátu unnið „eitthvað nyt-
samlegt“.
Á elliheimilinu voru allir hræddir við að
lenda á þriðju hæðinni. Þangað voru þeir
fluttir, sem voru taldir hafa lifað of lengi, til
að deyja. Ruben bjó í fjögur ár á elliheim-
ilinu innan um deyjandi, gamalt fólk áður en
honum tókst að komast í burtu.
Blm.: Ferð þú oft til Rússlands? RG: „Nei
ég hef ekki farið lengi og fer aldrei þangað.
Ástæðan er sú að ég er veikur og ef eitthvað
kemur upp á get ekki fengið þá hjálp sem ég
fæ í Þýskalandi. En ég aðstoða eins og ég get
þá sem hjálpa fötluðum börnum í Rússlandi.“
Blm: Hvert geta Íslendingar sem lesa
þetta og vilja leggja eitthvað af mörkum snú-
ið sér?
RG: Það er hjálparstofnun sem vinur minn
rekur. www.murzik.ru Þeir kynna sér að-
stæður á heimilum vel og setjast síðan niður
til þess að ræða það hvernig best er að
hjálpa þessum börnum. Síðan er bæði á
ensku og rússnesku.
Það er mikilvægt að vera skipulagður og
vita hver markmiðin eru. Ekki bara að kaupa
eitthvert dót – en svo breytist ekkert.
Nú lifa mörg fötluð börn betra lífi, hafa
fengið tölvur og menntun, vegna þessara
samtaka. Aðstæður barna í Rússlandi er þó
enn langt á eftir því sem fötluð börn í Evr-
ópu lifa við. Sem betur fer eru sumir af þeim
ofurríku í Rússlandi tilbúnir til að aðstoða.
Peningar eru mikilvægir en mikilvægastar
eru þó alltaf góðar manneskjur,“ segir Rub-
en og við ákveðum að það verði lokaorð hans
í þessu viðtali. Þó ekki alveg, heldur tökum
við síðustu orðin úr formála hans að bókinni
Hvítt á svörtu.
„Persónur bókarinnar eru sterkar, mjög
sterkar. Manneskjan þarf oft að vera sterk.
Og góð. Það eru ekki allir sem geta leyft sér
að vera góðir, það eru ekki allir sem geta
klifrað yfir hinn almenna múr skilningsleys-
isins.
Allt of oft er góðmennska talin veikleiki,
það er sorglegt. Það er erfitt, mjög erfitt að
vera manneskja, en það er algerlega mögu-
legt. Til þess er ekki nauðsynlegt að rísa upp
á afturfæturna. Alls ekki. Það er mín trú.“
Á
tveimur málþingum með fólki
sem lætur sig menningarmál
varða hef ég nýlega heyrt því
slegið fram að stefna Íslend-
inga sé að virkja náttúruna en
vernda menninguna, og spurt
var hvort þetta ætti ekki að vera öfugt. Með
fullyrðingunni er gefið í skyn að ráðandi öfl á
Íslandi vilji hvorki vernda náttúruna né virkja
menninguna. Ég ætla ekki
fjalla um náttúruna, þótt ég
telji hér um fullmikla einföldun
að ræða á því sviði, en láta mér
nægja að tala um menninguna. Í umræðu um
menninguna held ég að hér sé á ferð sambland
af hugsunarskekkju og áróðri, enn eitt dæmið
um að orðaleppar taka völdin frá hugsuninni,
fordómar völdin af viljanum til að skilja.
Menningin er ekki aðeins sjálfbær auðlind
heldur er hún þeim eiginleikum gædd að því
meiri auður sem sóttur er til hennar því meira
eflist hún. Ýmsir þeirra sem á síðustu vikum
hafa tjáð sig um menningarmál, menningararf
og íslenska tungu hafa látið að því liggja með
fleiri orðum en ég vitnaði til í upphafi að
ríkjandi sé hér sú stefna að loka menningar-
arfinn og tunguna inni, vernda fyrir sam-
skiptum við umheiminn og jafnvel íbúa lands-
ins sjálfa. Við hefur borið að nefnd hefur verið
fyrirhuguð rannsóknastofnun í íslenskum
fræðum og hús henni ætlað sem eins konar
tákn um undarlega stefnu stjórnvalda, og jafn-
vel hefur fólk nefnt Árnastofnun, þá stofnun
sem ég veiti forstöðu, sem eins konar dæmi
um þessa stefnu. Ástæðan til að ég finn mig
knúinn til að taka þátt í umræðunni er þó ekki
eingöngu umhyggja fyrir viðgangi stofnana
heldur fyrir menningunni yfirleitt og auðugra
mannlífi í þessu landi, og reyndar heiminum
öllum.
Hið táknræna upphaf
Þegar um menningarverðmæti er að ræða er
engin andstæða milli þess að vernda og virkja.
Til að skýra þetta skal ég taka dæmi af starf-
semi á sviði íslenskra fræða. Flestir Íslend-
ingar hafa heyrt talað um handritin Konungs-
bók eddukvæða og Flateyjarbók. Flutningur
þeirra til Íslands og afhending til Háskóla Ís-
lands og Handritastofnunar, nú Árnastofn-
unar, 21. apríl 1971 var táknrænt upphaf á
skilum íslenskra handrita úr dönskum söfnum,
og fyrir mörgum Íslendingi á þeim tíma var sá
dagur til marks um lokasigur í viðleitni Íslend-
inga til að verða sjálfstæð þjóð.
Allt frá því að þessar bækur komu til lands-
ins hefur mikið kapp verið lagt á að vernda
þær og varðveita sem best. Þær eru nú báðar á
sýningu Árnastofnunar í Þjóðmenningarhúsi
ásamt fleiri gersemum úr söfnum stofnunar-
innar. Þar er þeirra gætt dag og nótt, og að-
búnaður er slíkur að hvorki tímans tönn né
óhöpp eða illvirki eiga að geta grandað þeim.
Ætli allir geti ekki verið sammála um að slík
verndun sé sjálfsögð þótt hún kosti talsvert fé?
Ég tek þetta sem dæmi, en á söfnum um allt
land eru nær óteljandi munir sem flestum
finnst tilheyra menningararfleifð okkar, og
vörslumenn þeirra leggja allt kapp á að varð-
veita þá og vernda sem best.
En er þetta allt sem við gerum og allt sem
við ættum að gera? Auðvitað ekki, og auðvelt
er að sýna fram á að svo er ekki. Þótt Kon-
ungsbók eddukvæða sé tryggilega lokuð inni í
glerbúri er samt hægt að sjá hana, þúsundir
skólabarna koma í Þjóðmenningarhúsið á
hverju ári og fá að sjá þessa bók, fræðast um
hana og forna bókmenningu okkar af Svan-
hildi Gunnarsdóttur safnkennara Árnastofn-
unar. Auk þess koma líklega allt að tuttugu
þúsund manns, íslenskir og erlendir, í húsið
árlega og sjá þá handritasýningu meðal ann-
ars. Fyrir átta árum bjó einn af starfsmönnum
Árnastofnunar, Gísli Sigurðsson, kvæðin í
þessari bók til prentunar með nútímastafsetn-
ingu og skýringum. Útgáfa hans eða úrval úr
henni er oft á metsölulista íslenskra ljóðabóka.
Árið 2001 kom út ný ljósprentun handritsins
ásamt tveimur textum, annar líkir nákvæm-
lega eftir stafsetningu handritsins, hinn sem
prentaður er á sömu opnu birtir hverja línu
með nútímastafsetningu. Þessari útgáfu var
fylgt úr hlaði með inngangi um sögu bók-
arinnar og sérstöðu hennar. Hún var prentuð í
500 eintökum og seldist upp á einu ári. Nú
vinnur hópur ungra fræðimanna að því á
Árnastofnun að gera rafræna útgáfu bók-
arinnar sem mun stórbæta aðstöðu fræði-
manna um allan heim til rannsókna á þessu
einstæða handriti, máli þess og efni. Fleira af
svipuðu tagi mætti nefna, en Árnastofnun
sinnir ekki bara því sem fyrir er frægt. Nýlega
gaf stofnunin út verk ungrar fræðikonu, Að-
alheiðar Guðmundsdóttur, Úlfhams sögu –
ævintýrasögu sem á rætur á miðöldum og hef-
ur varðveist sem rímur og sögur ritaðar á
seinni öldum – og rækilega rannsókn á sög-
unni. Þetta efni, sem áður var mjög lítið þekkt,
tók Hafnarfjarðarleikhúsið til meðferðar og
vann á þeim grunni rómaða sýningu. Árna-
stofnun varðveitir fleira en handrit; þar eru til
á hljóðböndum meira en 2000 klukkustundir af
efni sem tekið hefur verið upp eftir fólki um
allt land. Við reynum að varðveita böndin vel,
vernda þau frá skemmdum, en jafnframt eru
þau þannig skráð að hægt er að leita í safninu
og finna á augabragði það sem leitað er að. Í
samvinnu við Bjarka Sveinbjörnsson og fleiri
eldlega áhugamenn um tónlistarsögu er nú
verið að gera sumt af efninu aðgengilegt á
Netinu. Við höfum í samvinnu við Smekkleysu
gefið út diskinn Raddir með efni úr safninu,
annar diskur með efni handa börnum er vænt-
anlegur. Hámenntaðir tónlistarmenn, eins og
t.d. Snorri Sigfús Birgisson, Pétur Grétarsson
og Sigurður Flosason, en einnig popparar og
almennir áhugamenn, sækja í þetta safn inn-
blástur og efnivið í nýja listsköpun, nýja ís-
lenska menningu sem verður arfur komandi
kynslóða. Í handritunum er mikið af myndlist,
og væntanlega er hjá stofnuninni á allra næstu
árum ljósprentuð útgáfa Íslensku teiknibók-
arinnar með rækilegri rannsókn Guðbjargar
Kristjánsdóttur sem varpar nýju ljósi á ís-
lenska og evrópska listasögu.
Tenging nútíðar og fortíðar
Ég skal ekki einskorða mig við mína stofnun.
Á Orðabók Háskólans og Örnefnastofnun Ís-
lands hefur um langt skeið verið unnið að því
að safna íslenskum orða- og nafnaforða, skrá
og varðveita. En starfið stefnir ekki að því að
loka orðin inni eða vernda þau fyrir notkun.
Báðar þessar stofnanir nota Netið til að veita
almenningi aðgang að söfnum sínum, starfs-
mennirnir rita greinar og gefa út bækur með
rannsóknum á þessu efni, og á Orðabók er nú
unnið að nýju norrænu orðabókarverkefni,
Orðabókin tekur einnig þátt í samstarfi um
nýja fræðigrein, tungutækni, og allar þessar
stofnanir taka þátt í margvíslegu alþjóðlegu
samstarfi.
Sams konar dæmi mætti taka af öðrum
stofnunum, og er skemmst að minnast nýrrar
grunnsýningar Þjóðminjasafns og stór-
fróðlegs rits sem gefið var út í tilefni af sýning-
unni. Þá má nefna sýningu úr myndlist síðari
alda frá í fyrra og tengt henni rit Þóru Krist-
jánsdóttur, Mynd á þili, sem birtist í fyrra með
nýjum uppgötvunum um íslenska listasögu.
Um allt land eru söfn, byggða- og héraðasöfn
eða sérsöfn. Flest eiga þau sér rætur í starfi
áhugamanna sem vildu bjarga minjum um at-
vinnu- og lifnaðarhætti sem voru að hverfa.
Þau gátu þess vegna orðið nokkuð einsleit og
sýningarstefnan ógagnrýnin, aðalatriðið að
sýna sem flesta gripi. Nú eru runnir upp tímar
fagmennsku og sérhæfingar á þessu sviði, fag-
mennsku sem þó hvílir á samstarfi við áhuga-
menn og leiðir til aukinnar fjölbreytni og lífs í
þessari starfsemi. Mikilvægi hennar felst ekki
síst í því að hún varðveitir og virkjar menning-
ararf ákveðinna byggðarlaga og tengir saman
nútíð og fortíð átthaganna jafnframt því sem
hún laðar að ferðamenn.
Mikilvægt er að hafa í huga að starf þeirra
stofnana sem varðveita menningararf og rann-
saka getur ekki og má ekki snúast eingöngu
um kynningu, um starf sem hefur áhrif sam-
stundis. Á rannsóknastofnunum fer mest orka
í grunnrannsóknir sem taka langan tíma og
skila afrakstri fyrst og fremst til fræða-
samfélagsins. Röng eða óheppileg stefna í
menningarmálum stafar oft af því að menn
skilja menningu sína ekki nógu vel, fylgjast
ekki nógu vel með alþjóðlegum rannsóknum
og viðhorfum. Þess vegna eru grunnrann-
sóknir mikilvægar og þarfnast öruggra og öfl-
ugra stofnana sem geta verið aðilar að al-
þjóðlegu samstarfi. Ég fullyrði að þótt
Árnastofnun sé og vilji vera þjóðleg stofnun er
hún jafnframt ein alþjóðlegasta fræðastofnun
landsins. Nafn hennar og verk er þekkt um all-
an heim þar sem svo kölluð germönsk fræði og
önnur evrópsk miðaldafræði eru stunduð, og
fræðimenn úr öllum heimshlutum sækjast eft-
ir starfsaðstöðu og samvinnu við stofnunina. Á
stofnuninni hefur skapast góð og aðlaðandi
rannsóknaaðstaða, stofnunin varðveitir ómet-
anleg rannsóknagögn, og verk sem frá henni
koma eru viðurkennd að gæðum.
Mér leiðist skrum og sjálfshól, en svo oft hef
ég að undanförnu heyrt vikið að Árnastofnun
eða fyrirhuguðu húsi yfir nýja stofnun eins og
eins konar tákni um gamaldags þjóðern-
isverndarstefnu að ég fæ ekki orða bundist, en
hef þó ekki sagt nema fátt eitt af starfsemi
stofnunarinnar og ekki ýkt neitt af því sem ég
hef sagt. Ekkert er hættulegra viðgangi
menningar- og fræðastofnana en þröngsýni og
öfund sem veldur því að menn sjá ofsjónum yf-
ir öllu sem gert er til að styðja aðra starfsemi
en þá sem menn sjálfir fást við.
Óbeint tengist þetta allt umræðunni um ís-
lenska tungu. Þeir sem drótta því að áhuga-
fólki um velferð hennar að það vilji vernda
tunguna en ekki virkja sköpunarmátt hennar
virðast ekki skilja um hvað málið snýst. Málið
snýst um það að í þessu tungumáli eigum við
ómetanlegan menningararf. Hann eyðist ekki
heldur eflist þegar við notum hann. Okkur má
ekki vera sama um hann, þess vegna viljum við
reyna að tryggja það að óslitinn þráður í notk-
un málsins liggi frá einni kynslóð til annarrar.
Sigrar íslenskrar tungu eru margir í nútíman-
um. Hún hefur haft sköpunarmátt til að laga
sig að nýjum samfélagsháttum og nýrri menn-
ingu. Á tærri og fagurri íslenskri tungu yrkja
nú skáld eins og Þorsteinn frá Hamri, sem ég
tel að sé með nýjustu bók sinni í Nób-
elsverðlaunaflokki, þótt hann fái naumast slík
verðlaun, amk. ekki meðan landar hans taka
ekki eftir því sem frá honum kemur. Af ís-
lensku leiksviði hljómar íslenska oft kröftug
og skýr af vörum ungra leikara sem stundum
hafa sótt menntun sína að hluta til annarra
landa og bera ófeimnir list sína á borð fyrir
heiminn. Um allan heim er fólk sem vill læra
íslensku, ýmist vegna áhuga á tungunni sjálfri
eða bókmenntum okkar og menningu. Menn-
ingin er auðvitað miklu meira en tungan og
bókmenntirnar; hún verður sífellt fjölbreyttari
og finnur sér æ fleiri tjáningarleiðir í myndum
og formum, tónum og hreyfingu, athöfnum og
skipulagi.
Vernda og virkja
Er þetta sjálfshól og skrum? Ég held ekki. Við
erum ekkert betri eða merkilegri en aðrar
þjóðir, afrek forfeðranna hjálpa okkur ekkert
ef við erum ekki fær um að skapa sjálf; tungan
okkar er bara er ein af fjölmörgum menning-
artungum heimsins, og bókmenntirnar eru
góðar en lítið þekktar utan Íslands, aðrar
menningarafurðir nánast óþekktar. Umfram
allt er Ísland gott fyrir okkur sem hér búum,
íslenskan er gott mál fyrir okkur sem eigum
hana að móðurmáli og verður vonandi líka
smátt og smátt gott mál fyrir fólk með önnur
móðurmál sem sest hér að eða lærir hana ann-
ars staðar. Við höldum henni á lífi og eflum
hana með því að nota hana og vanda okkur við
notkun hennar. Íslensk menning er góð fyrir
Íslendinga. Hún hefur alltaf átt sér bæði inn-
lendar og erlendar rætur og verið sterkust og
frjóust þegar hið íslenska og aðkomna hafa
mæst og tekist á. Ég trúi því að íslensk tunga
og íslensk menning muni verða til eftir hundr-
að ár, en ég get ekki séð fyrir hvernig tungan
og menningin verða, því að hvort tveggja mun
breytast. Hitt er ég sannfærður um að bæði
tungan og menningin í heild verða auðugri og
virtari af Íslendingum sjálfum og öðrum ef við
berum gæfu til að vernda frá glötun það sem
verðmætast er og kostum kapps um að virkja
það til að auðga okkur sjálf og heiminn.
Að vernda eða virkja?
Hugleiðingar
um menningu,
tungu og stefnu
Eftir Véstein
Ólason
vesteinn@hi.is
Höfundur er forstöðumaður
Stofnunar Árna Magnússonar.
Vésteinn Ólason