Lesbók Morgunblaðsins - 22.07.2006, Blaðsíða 3

K
alda stríðið snerist um stjórn-
málastefnur og var háð milli
tveggja þjóðfélagskerfa.
Marxískir leiðtogar í Moskvu
trúðu á það, sem þeir töldu
vísindaleg sannindi kenninga
Marx, að hinn kapítalíski heimur myndi líða
undir lok vegna innanmeina, nýrrar kreppu og
innbyrðis átaka. Framtíðin væri þeirra.
Draumurinn varð að engu, eftir að lýðræð-
isríkin undir forystu Bandaríkjanna tóku
höndum saman gegn vígvæðingu og útþenslu
Sovétríkjanna á fimmta áratugnum, stofnuðu
Atlantshafsbandalagið (NATO) árið 1949 og
efldu samstöðu sína sem mest þau máttu.
Sanntrúaðir kommúnistar og sósíalistar
vildu Sovét-Ísland og börðust fyrir því leynt og
ljóst. Þeim þótti óbæri-
legt, að íslensk stjórn-
völd skipuðu þjóðinni í
sveit vestrænna lýðræðisþjóða með stofnaðild
að NATO. Reiðin braust út 30. mars 1949 með
óeirðum á Austurvelli í þeim tilgangi að koma í
veg fyrir, að alþingismenn samþykktu NATO-
aðildina. Engin mótmæli hér á landi síðan hafa
jafnast á við þessa aðför að lýðræðislegum
stjórnarháttum.
Eftir innrás sovéska hersins í Ungverjaland
árið 1956 gegn friðsamri frelsishreyfingu
landsmanna, sáu ýmsir vinstrisinnar villu síns
vegar og snerust á sveif með stuðnings-
mönnum vestrænnar samvinnu. Hið sama
gerðist eftir að Sovétmenn réðust inn í Prag
árið 1968 til að kæfa „vorið“ þar með hervaldi.
Í ljósi sögunnar var þó með ólíkindum að fylgj-
ast með viðbrögðum þeirra sósíalista hér, sem
töldu sér sæma að taka upp hanskann fyrir
Leonid Brezhnev, leiðtoga sovéska komm-
únistaflokksins, og samherja hans vegna inn-
rásarinnar. Þá kom Brezhnev-kenningin til
sögunnar en henni var ætlað að hafa fæling-
argildi gagnvart öðrum þjóðum undir sósíal-
isma – þær yrðu að sætta sig við hernaðarlegt
íhlutunarvald Kremlverja, færu þær út fyrir
þann hugmyndafræðilega ramma, sem þeir
settu.
Innan Sovétríkjanna sjálfra voru ein-
staklingar kúgaðir á þann veg, að hópum sam-
an reyndu þeir að flýja þaðan. Sumum tókst
það og þeirra á meðal var Vladimir Ashkenazy
píanóleikara, sem varð íslenskur ríkisborgari.
Síðar söfnuðum við nokkrir undirskriftum
undir bréf til Brezhnevs með ósk um að faðir
Ashkenazys fengi leyfi til að heimsækja son
sinn og Þórunni Jóhannsdóttur konu hans og
börn þeirra á Íslandi.
Árið 1987 hitti ég frægasta sovéska and-
ófsmanninn, nóbelsverðlaunahafann Andrei
Sakharov og konu hans Jelenu Bonner, á heim-
ili þeirra í Moskvu. Það er ógleymanleg stund.
Sakharov leit ekki á mannréttindabaráttu sína
aðeins sem mannúðarmál heldur sem lið í að
styrkja alþjóðlegt öryggi. Hann sagði: „Ríki,
sem virðir ekki rétt eigin borgara, virðir ekki
rétt nágranna sinna.“ Sakharov sagði einnig,
að heimurinn gæti ekki treyst á leiðtoga, sem
sæktu ekki traust til eigin þjóðar. Fyrir skoð-
anir á borð við þessar var hann dæmdur í
stofufangelsi í borginni Gorkí og þeim hjónum
var meðal annars refsað með því að neita Je-
lenu að leita sér lækninga í Bandaríkjunum.
Andrei Sakharov lifði ekki upplausn Sov-
étríkjanna og sovéska kommúnistaflokksins.
Upprifjun um heimsókn mína til þeirra Sakha-
rov-hjónanna og þessi ár vekja þakklæti til
manna eins og þeirra, manna, sem risu gegn
ofríkinu á heimavelli þess og létu ekki bugast.
Þótt víða væri barist fyrir frelsi og lýðræði
andspænis kúgunarvaldi heimskommúnism-
ans, jafnaðist sú barátta ekki á við það, sem
einstaklingar bak við hin lokuðu landamæri al-
ræðisins lögðu í sölurnar.
Íslendingum er fjarlægt að ræða um hern-aðarleg málefni og vígbúnaðarmál.Stundum mætti halda af umræðum sam-
tímans um kalda stríðið, að hér hefði það snúist
um eitthvað allt annað en baráttu gegn ofríki
alræðisins af hálfu okkar lýðræðissinna. Hvað
sem því líður er víst, að deilur á innlendum
vettvangi snerust oft upp í innantómt karp og
slagorðaflaum eða ofsafengna NATO- og
Bandaríkjaóvild. Samanburðarfræði sósíalista
í uppgjöri á milli risaveldanna byggðist á því að
sanna, að Bandaríkin væru að minnsta kosti
ívið verri en Sovétríkin.
Öll kalda stríðs árin stóðu Sjálfstæðisflokk-
urinn og Morgunblaðið vörð um varnarsam-
starfið við Bandaríkin og aðildina að NATO.
Frásögnum blaðsins af því harðræði, sem
gerðist innan sovéska heimsveldisins var ein-
faldlega mótmælt sem lygi og til varð hugtakið
„Moggalygi“.
Jakob F. Ásgeirsson rithöfundur hefur
skráð ævisögu Valtýs Stefánssonar, ritstjóra
Morgunblaðsins, og birtir þar lista yfir helstu
skammaryrðin, sem Valtýr og aðrir málsvarar
vestrænnar samvinnu fengu yfir sig á síðum
Þjóðviljans: landráðamenn, auðvaldsleppar,
kvislingar, lygarar, skósveinar, bullur, þjóðn-
íðingar, landsölumenn, vesalmenni, leiguþý,
mútuþegar, svikarar, agentar, æsingamenn,
falsarar, hyski, böðlar, níðingar, hræsnarar,
kúgarar, illþýði, rindlar, fantar, utanveltube-
sefar, ragmenni, leppar Bandaríkjaauðvalds-
ins, fól, ærulaus ræksni, meinsærismenn, fífl,
arftakar Júdasar, úrhrök þjóðfélagsins.
Magnús Kjartansson var ritstjóri Þjóðvilj-
ans á tímum innrásarinnar í Tékkóslóvakíu og
ritaði á þessum árum pistlana Frá degi til dags
í blað sitt undir dulnefninu Austri og voru þeir
síðan gefnir út á bók Elds er þörf. Matthías Jo-
hannessen, skáld og ritstjóri, sagði í grein
vegna bókarinnar:
„Þegar ég nú les Austra-pistlana aftur spyr
ég sjálfan mig: getur verið að maður hafi sóað
hluta ævi sinnar í þetta einskisverða rutl? Ó –
já, ekki ber nú á öðru. En kannski var þetta
karp ekki alveg einskis virði, þegar öllu er á
botninn hvolft....Af nafnaskrá Frá degi til dags
má sjá, að Magnús hefur lengst af einkum haft
þrjá menn að skotspæni, Bjarna Benediktsson,
Gylfa Þ. Gíslason og mig. Ég er upp með mér
af þessum félagsskap. Það er ekki amalegt að
vera í hópi slíkra forystumanna lýðræðissinna
á Íslandi. Og það er í slíkum eldi sem ungir
menn herðast.“
Útlegging Magnúsar á innrásinni í Prag var
í anda samanburðarfræðanna. Þótt Kremlverj-
ar væru slæmir væru Morgunblaðsmenn þó
verri: Matthías hefði heimtað, að Rússar réð-
ust inn í Tékkóslóvakíu, hefði hann verið rit-
stjóri í Prag. Um þetta segir Matthías: „Magn-
ús leggur að jöfnu að stuðla að vörnum og
öryggi Íslands í samfélagi vestrænna lýðræð-
isþjóða og vera sovézkur leigupenni landráða-
manna í Prag. Ég hef ekki andlegt þrek til að
ræða þennan fíflaskap.“
Þannig var á þessum árum leitast við að
bera blak af Sovétríkjunum. Forðast var að
ræða mál á skynsamlegan hátt, öllu var strax
snúið á haus, málefnalegum rökum var hafnað
og þau afbökuð með slagorðum og orðaleppum.
Skammir í íslenskum fjölmiðlum og ástjórnmálavettvangi hafa oft verið alls-vakalegar, frá því að nútímastjórnmál
hófust í byrjun 20. aldar. Þær hafa gengið í
bylgjum. Hart var barist á heimastjórnarár-
unum og Jónas Jónsson frá Hriflu var oft heift-
úðugur í garð andstæðinga sinna. Hitann í ís-
lenskum stjórnmálum í kalda stríðinu má
skýra með vísan til umræðuhefðar, skylming-
arnar þá eru ekki einangraðar í sögulegu ljósi.
Bylgjan gekk yfir og vissulega er ástæða til að
skoða, hvað hún skildi eftir sig.
Um leið og það er gert má spyrja: Hvernig
við komum undan kalda stríðinu? Umræðu-
hefðin – hefur hún breyst?
Átakamálin eru vissulega önnur og sjálf-
stæði ríkja og frelsi þjóða ekki í húfi. Í stjórn-
málum innanlands er ekki tekist á um, hvort
frekar eigi að fylgja stefnu kapítalista eða
kommúnista. Nú er deilt um mismunandi út-
færslur á kapítalisma. Á hinn bóginn skiptast
menn enn í fylkingar, hart er deilt og ekki allt-
af vandað til vopnaburðar.
Á tímum kalda stríðsins gætti þess, að
vinstrisinnaðir menntamenn töldu sig oft hafa
undirtökin í umræðunum og flíkuðu þeir því
jafnvel, að þeir væru í senn gáfaðri og meiri Ís-
lendingar en andstæðingar þeirra. Þótti þeim
ekki lítils virði að vera í liði með nóbels-
verðlaunahafanum Halldóri Laxness í þessum
átökum, á meðan hann lét þau sig skipta. Enn
eimir eftir af slíku yfirlæti í opinberum um-
ræðum hér og tilraunum til að beita frekar stíl-
brögðum og ofsa en málefnalegum rökum, þeg-
ar öryggismál þjóðarinnar ber á góma.
Þegar litið er á samtímaátök má nefna:
1. Orðaleppum er enn beitt. Eftir að ég hafði
kynnt matsskýrslu sérfræðinga Evrópusam-
bandsins í hryðjuverkavörnum var ég kall-
aður „laumufasisti“ af Þráni Bertelssyni og
„hægriöfgamaður“ af Guðmundi Stein-
grímssyni dálkahöfundum Fréttablaðsins.
2. Andúð á Bandaríkjunum. Í nýlegri blaða-
grein segir Eiríkur Bergmann Einarsson,
forstöðumaður Evrópufræðaseturs Við-
skiptaháskólans á Bifröst, Bandaríkin hafa
„svo gott sem breyst í lögregluríki“.
3. Leitast er við að grafa undan trausti í garð
stjórnvalda með ómaklegum árásum á rík-
islögreglustjóra og starfsmenn embættis
hans.
4. Fámennur hópur forystumanna sætir árás-
um þeirra, sem þola illa ríkjandi ástand. Í
stað þess að verja hagsmuni stórveldis gætir
þess helst, að menn telji sig þurfa að halda
fram málstað stórfyrirtækja til að bæta
mannlífið á Íslandi.
5. Ofsafengin og ósanngjörn viðbrögð við ævi-
sögu Halldórs Laxness eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson. Hannes var sagður „boð-
flenna“ í menningarlegu samfélagi, sem taldi
sig ekki þurfa að þola slíka gesti.
Sjálfstæðisflokkurinn og Morgunblaðiðstanda enn fyrir sínu og komu vel undankalda stríðinu. Moggalygin reyndist
sönn og stefna flokks og blaðs í varnar- og ör-
yggismálum skilaði því, sem að var stefnt.
Frelsi og öryggi þjóðarinnar var tryggt og hún
náði markmiðum sínum í utanríkismálum, en
þar skipti útfærsla fiskveiðilögsögunnar í 200
sjómílur mestu.
Þróun þjóðmála frá 1991 hefur verið á þann
veg, að Sjálfstæðisflokkurinn getur vel við un-
að. Sjálfstæðismenn hafa verið í ríkisstjórn öll
árin síðan, lengst undir farsælu forsæti Davíðs
Oddssonar. Þrír stjórnmálaflokkar hafa horfið
á þessu tímabili, Alþýðubandalag, Alþýðu-
flokkur og Kvennalisti, og þrír nýir komið í
þeirra stað, Frjálslyndi flokkurinn, Samfylk-
ingin og vinstri/græn.
Lyktir kalda stríðsins drógu erfiðari dilk á
eftir sér fyrir vinstrisinna á Íslandi en okkur,
sem hvikuðum aldrei og héldum okkar striki.
Tilraunir vinstrisinna til að mynda eina fylk-
ingu gegn Sjálfstæðisflokknum runnu út í
sandinn. Með brotthvarfi Alþýðubandalags og
Alþýðuflokks hurfu málgögn þeirra Þjóðviljinn
og Alþýðublaðið.
Þegar Matthías Johannessen lét af störf-um ritstjóra 3. janúar 2001 sagði í for-ystugrein Morgunblaðsins:
„Á dimmum dögum kalda stríðsins átti
Matthías Johannessen manna mestan þátt í að
opna Morgunblaðið fyrir skáldum og rithöf-
undum, sem voru ekki allir tilbúnir til að láta
draga sig í dilka. Kalda stríðið var ekki síður
háð á vettvangi menningarlífsins en stjórnmál-
anna. Þegar Morgunblaðið birtist sem öflugur
málsvari frjálsrar menningar beindu andstæð-
ingarnir ekki sízt spjótum sínum að hinum
unga ritstjóra, sem hafði rekið fleyg í raðir
þeirra. Það voru erfiðir tímar fyrir skáld, sem
um skeið var ekki dæmdur af verkum sínum
heldur á pólitískum forsendum.
Samt var það svo við lok kalda stríðsins, þeg-
ar yngri samstarfsmenn Matthíasar höfðu til-
hneigingu til að láta kné fylgja kviði, að hann
hvatti til umburðarlyndis og sátta gagnvart
þeim, sem höfðu hvað harðast vegið að honum
sjálfum á vettvangi menningarlífsins.“
Ég er sammála þessum orðum um hlut
Matthíasar og afstöðu hans. Ég lét af störfum
á Morgunblaðinu um svipað leyti og Sovétríkin
hurfu. Á tímum kalda stríðsins ríkti ekki sá
andi á blaðinu, að kné væri látið fylgja kviði í
umræðum um andstæðinga stefnu blaðsins. Að
það sé gert að því loknu með því að ræða opið
og af hreinskilni um hlut þeirra, sem urðu und-
ir í stríðinu, er að sjálfsögðu fráleitt.
Í eftirmála Í hita kalda stríðsins, safns
greina eftir mig, sem kom út árið 2001, sakna
ég þess, að Morgunblaðið hafi ekki fjallað um
kalda stríðið á sama veg og um öryggismál
þjóðarinnar á níunda áratugnum, það er brjóta
atburði þess til mergjar og ræða þá. Hverjum
stendur nær en Morgunblaðinu að benda á
sannleikann, sem kallaður var „Moggalygi“ í
kalda stríðinu?
Ígrein um Valtý Stefánsson á aldarafmælihans 1993 sagði Matthías Johannessen,að það gæfi augaleið að stærsta blað þjóð-
arinnar, Morgunblaðið, hlyti að taka stakka-
skiptum hvað varðar þjóðfélagsumræður og af-
stöðu til einstakra flokka og málefna við lyktir
kalda stríðsins. Í tíð Valtýs hefði Morgunblaðið
átt samstarf við Sjálfstæðisflokkinn en nú væri
slíku samstarfi ekki til að dreifa, þótt sjálf-
stæðisstefnan væri sameiginlegt hugsjónamál
blaðs og flokks, það er frelsi einstaklingsins og
olnbogarými fyrir athafnamenn í aðbún-
aðargóðu þjóðfélagi. Að vísu virtust nú flestir
flokkar fylgja þessari stefnu að einhverju leyti,
þó blæbrigðamunur væri á stefnumörkun.
Morgunblaðið hefur ekki síður en Sjálfstæð-
isflokkurinn orðið að berjast hart síðustu 15 ár.
Ein harðasta orrahríðin á stjórnmálavettvangi
hefur einmitt staðið um það, hvort setja eigi
löggjöf til að tryggja skoðanafrelsi með dreifðu
eignarhaldi á fjölmiðlum. Morgunblaðið er nú
eina dagblaðið, sem leitar eftir áskrifendum.
Þeir halda ekki hollustu við blað frekar en
kjósendur við flokk, nema það höfði til þeirra á
skýran og ótvíræðan hátt.
Kapítalismi getur snúist í andhverfu sína, ef
ekki er staðinn öflugur vörður um réttarríkið
og lýðræðislega stjórnarhætti. Varðstaða
frjálshuga manna er enn og ávallt nauðsynleg
og baráttu þeirra er ekki lokið, þótt þeir hafi
komið sterkir undan kalda stríðinu.
Undan köldu stríði
Morgunblaðið
Uppþot „Draumurinn varð að engu, efir að lýðræðisríkin undir forystu Bandaríkjanna tóku höndum saman gegn vígvæðingu og útþenslu Sovétríkjanna á
fimmta áratugnum, stofnuðu Atlantshafsbandalagið (NATO) árið 1949 og efldu samstöðu sína sem mest þau máttu,“ segir Björn Bjarnason meðal ann-
ars í grein sinni. Lögreglumenn búnir kylfum og svörtum stálhjálmum hrekja andstæðinga aðildarinnar að NATO frá Austurvelli 30. mars 1949.
Eftir Björn Bjarnason
bjorn@centrum.is
Höfundur er dóms- og kirkjumálaráðherra.
Hversu kalt var stríðið?
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 22. júlí 2006 | 3