Lesbók Morgunblaðsins - 29.07.2006, Blaðsíða 7

eins æfingar fyrir fingur, heldur líka fyrir
hug og sál.
Töluvert hefur verið flutt af tónlist Liget-
is hér á landi. Fyrir nokkrum árum var
Fiðlukonsert hans fluttur af Sinfón-
íuhljómsveitinni. Lék fiðlusnillingurinn
Saschko Gawriloff þá einleik, en hann hafði
flutt verkið u.þ.b. 300 sinnum!
Ég missti af þessum merkisatburði, var
erlendis.
Áður hef ég minnst á Blásarakvintett
Reykjavíkur. Kammerkonsertinn flutti Ca-
puthópurinn um 1990, og Guðrún Ósk-
arsdóttir lék Sjakonnu fyrir sembal. Meira
man ég ekki í svipinn. Þess má geta að
Horntríóið, uppáhaldsverk mitt, verður nú í
ágústmánuði flutt á Kirkjubæjarklaustri.
Það er landsliðið sem spilar: Sigrún Eð-
valdsdóttir á fiðlu, Stefán Jón Bernarðsson
á horn og Víkingur Ólafsson á píanó.
Ligeti elskaði Lewis Caroll og sögu hans
um Lísu í Undralandi; líka Kafka og Bor-
ges.
Hann var hrifinn af teiknimyndum, varð
fyrir miklum áhrifum frá hollenska mynd-
listarmanninum Maurits Escher, sem leikur
sér að sjónblekkingum: við sjáum mann
ganga upp stiga en samt fer hann sífellt
niðrávið. Ligeti stúderaði fjölríþmatónlist
afrískra ættbálka, sjálfspilandi píanó og
miðaldatónlist Evrópu.
Hann var alltaf trúr sínum ungverska
uppruna, án þess að detta í rembing þjóð-
lagaóperettunnar.
Öll þessi áhrif, og raunar fleiri, end-
urspeglast í margbrotnu og fjölbreyttu lífs-
verki hans.
Ligeti fór sínar eigin leiðir í tónsmíðum,
eins og allir afburðamenn. Það er haft eftir
honum að vissulega geti enginn endurnýjað
sig endalaust, en það væri alltaf unnt að
endurskoða sjálfan sig.
Hann var síleitandi að nýjum tjáning-
armeðulum og -formum í tónlist og staðnaði
aldrei.
List hans sýnir okkur nýjan heim, eitt-
hvað framandi sem við þráum. Um leið fyll-
umst við harmi yfir því að geta aldrei nálg-
ast þennan heim, nema mjög takmarkað.
llingur
Höfundur er tónskáld.
af mikilli skrúðmælgi, fyrir að vera með
„þýzka ósvífni“. En Þjóðverji nokkur fráb-
að sér slíkar staðlausar fullyrðingar, og
kvað hegðun mína á engan hátt samræm-
ast germönskum hugsjónum. For-
stöðumaður samkomunnar gaf mér nú ekki
lengur merki með hendinni, heldur skoraði
hann munnlega á mig að hætta. Ég sá mig
að lokum tilknúinn að grípa til krítarinnar
á nýjan leik og láta hann vita að sam-
kvæmt svissneska skeiðúrinu minn væri
tími minn enn ekki útrunninn. En þar sem
hann heimtaði samt sem áður að ég hætti
samstundis neyddist ég að minna hann á
það skriflega, með allri kurteisi, að sam-
kvæmt loforði hans ætti ég rétt á tíu mín-
útum. Þrátt fyrir þetta hélt hann fast við
að meira en hálfur tími væri liðinn frá því
að ég sté í stólinn. Margir hrópuðu nú í
kór: Út með þann klikkaða – og áttu við
mig. Á áttundu mínútu gengu svo nokkrir
herramenn ógnandi á svip upp að ræðu-
stólnum og drógu mig niður úr honum.
Á þennan hátt var leikur þessi sem átti
að standa í tíu mínútur styttur um tvær.
Ég harmaði það ekki því svo mörg ógleym-
anleg og glæsileg atvik höfðu þegar átt
sér stað. Það hafði orðið allt að því full-
komið samspil milli einsöngsradda og kórs,
og þau músíkölsku form sem mynduðust
voru í senn augljós, einföld, flókin og fjöl-
breytileg. Þess vegna setti ég mig ekki úr
færi, síðar meir, að þakka áheyrendum,
þ.e.a.s. flytjendum, hjartanlega fyrir allt
saman.
* Ég skrifa þetta á þremur tungumálum,
þýsku, ensku og frönsku, með tilliti til
áheyrenda. Sama gildir um það sem síðan
er skrifað.
Atli Heimir Sveinsson þýddi.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. júlí 2006 | 7
L
ag Sigvalda Kaldalóns er án
nokkurs efa „lagið“ við þetta
ljóð, þ.e. að segja miðað við
hvaða lag er oftast flutt við
ljóðið. Nægir í því sambandi
að benda á að af átján upp-
tökum ýmissa aðila á geisladiskum sem
komið hafa út á nokkurra ára tímabili er lag
Sigvalda Kaldalóns leikið í sextán upptökum.
Aðrar upptökur eru með lögum tónskáld-
anna Björgvins Guðmundssonar og Helga
Sigurðar Helgasonar.
Í leit höfundar að sönglögum við ljóðið
tafði það fyrir í upplýs-
ingaöfluninni að þau eru
ýmist nefnd Þó þú langför-
ull eða Þótt þú langförull,
Langförull, Úr Íslendingadagsræðu 1904 eða
Íslendingadagskveðja. Að hluta má skýra
þetta með því að einhverjir hafa tekið að sér
að leiðrétta málvilluna í upphafi ljóðsins, þar
segir „þó“ en málfarslega mun vera rétt að
segja þótt eða þó að.
Ljóðið Stephans, Þó þú langförull, er ort í
hinum afskekktu byggðum Kanada, á býli í
Alberta-fylki þar sem ljóðskáldið bjó. Lagið
er samið á ekki síður afskekktum stað í Ár-
múla við Ísafjarðardjúp, þar sem Sigvaldi
Kaldalóns starfaði sem læknir. Lífið í land-
inu var að stærstum hluta í sveitum lands,
þéttbýli lítið og vanmáttugt. Búskaparhættir
samfélagsins náðu ekki að skapa þau lífsskil-
yrði sem vaxandi hluti þjóðarinnar vænti.
Fréttir bárust af landi í vestri sem lokkaði
allt að 20% þjóðarinnar á 45 ára tímabili til
Vesturheims. Fargjald nokkurs hóps þeirra
sem fóru var greitt af viðkomandi sveit-
arsjóði til þess að létta á framfærslu þeirra
– losa sig við vandamálið. Í þessu umróti var
Þó þú langförull ort. Ljóðið fjallar um hlut-
skipti þessa fólks og hátíðlegur og trega-
fullur hljómur tónskáldsins gefur okkur inn-
sýn í tilfinningalíf þeirra sem eftir voru.
Í ævisögu Sigvalda Kaldalóns segir að
hann hafi samið lagið 9 árum eftir að ljóðið
var fyrst flutt árið 1904, eða árið 1913. Af
fyrirliggjandi gögnum má ráða að lag Sig-
valda sé fyrsta og elsta lagið sem flutt er við
ljóðið, allavega hér á landi.
Leitin að lögunum
Leit að fleiri lögum við ljóðið bar þann ár-
angur í fyrsta umgangi að fljótt fundust
upplýsingar um að eftirtalin fimm tónskáld
hefðu gert lag við þetta þekktasta ljóð
Stephans G. Stephanssonar: Sigfús Ein-
arsson, Helgi Helgason, Jón Laxdal, Björg-
vin Guðmundsson og Þórarinn Jónsson frá
Háreksstöðum.
Við frekari leit í nótnasafni Lands-
bókasafnsins fundust fjögur lög til viðbótar
við þetta ljóð eftir jafnmörg tónskáld. Þetta
eru: Jón Friðfinnsson, Steingrímur J. Hall
og Elís Einar Einarsson, allt Vestur-
Íslendingar, auk séra Halldórs Jónssonar
frá Reynivöllum. Í æviminningum Björgvins
Guðmundssonar segirað Mundi Guðmunds-
son í Kanada hafi gert lag við þetta ljóð.
Þess má geta að á forsíðu nótnaheftis með
lagi Jóns Friðfinnssonar stendur: Tilvonandi
þjóðsöngur Íslendinga. Er ef til vill komin
skýring á áhuga tónskálda á að semja lag
við þetta ljóð?
Í ritsafninu Haugaeldum eftir Gísla Jóns-
son er að finna upplýsingar um vestur-
íslensk tónskáld á fyrri hluta 20. aldar og
verk þeirra. Í þessari bók er einnig að finna
skrár um helstu verk þessara tónskálda. Við
skoðun þessarar bókar bættust í safnið tvö
tónskáld til viðbótar sem samið höfðu lag við
ljóðið Þó þú langförull legðir. Þetta voru
Helgi Sigurður Helgason, sonur Helga
Helgasonar, og Sigurbjörn Sigurðsson.
Lagið eftir Halldór Jónsson í raddsetn-
ingu fyrir harmóníum eða píanó er að finna í
Söngvasafni fyrir alþýðu, III.
Tryggvi M. Baldvinsson er yngstur þeirra
er gert hefur lag fyrir rödd og píanó við
ljóðið Þótt þú langförull legðir.
Ekki hafa fundist nótur með lögum eftir
Munda Guðmundsson og Sigurbjörn Sig-
urðsson.
Lítið er vitað frekar um aldursröð laganna
en lag Sigfúsar Einarssonar kom út árið
1915 í Íslensku söngvasafni. Þess er ekki
getið í ævisögu Sigfúsar hvaða ár það var
samið. Lag Jóns Laxdals var gefið út árið
1917. Í ævisögu Björgvins Guðmundssonar
tónskálds, Minningum, kemur fram að lag
Jóns Friðfinnssonar hafi verið til á undan
hans lagi. Um aldursröð annarra laga er
ekki vitað, nema um yngsta lagið, lag
Tryggva M. Baldvinssonar tónskálds, sem
samið var árið 1994.
Fjórtán lög við ljóðið
Alls eru þetta 14 tónskáld, íslensk og vestur-
íslensk, sem hafa gert lag við ljóðið Þó þú
langförull legðir.
Það er vel þekkt að fleiri en eitt tónskáld
reyni sig í tónsmíðum við sama ljóðið, en að
svo mörg tónskáld skuli hafa reynt að fanga
þetta ljóð í lagasmíð sinni vekur vissulega
athygli.
Í ljósi þess að ljóðið átti 100 ára afmæli
árið 2004, síðasta tónsmíð við það er 90 ár-
um yngri og ljóðið er til í flutningi margra
flytjenda verður ekki annað sagt en að þetta
merka ljóð sé en lifandi í vitund þjóðarinnar.
Átta af tónskáldunum teljast til tónskálda
Vesturheims og þá er Helgi Helgason ekki
talinn til þeirra þótt hann hafi dvalið þar
hluta úr ævi sinni. Hann telst til hérlendra
brautryðjenda á tónlistarsviðinu og starfaði
lengst á Íslandi. Björgvin Guðmundsson er
hins vegar talinn til tónskálda Vesturheims,
þótt hann hafi starfað í á þriðja áratug á
Akureyri, þar sem hann hlaut sitt tónlist-
arlega uppeldi í Kanada. Sama á við um
Þórarin Jónsson frá Háreksstöðum sem
flutti heim og bjó á Seyðisfirði síðustu æviár
sín. Í þessari skiptingu milli móðurlandsins
og Vesturheims er tekið mið af bók Gísla
Jónssonar, Haugaeldar. Þessi flokkun tón-
skáldanna vekur upp spurningar um það
hversu ónákvæm þessi skipting í Íslendinga
og Vestur-Íslendinga getur verið. Hin vest-
ur-íslensku tónskáldin eru Elís Einar Ein-
arsson, Helgi Sigurður Helgason, Jón Frið-
finnsson, Mundi Guðmundsson, Sigurbjörn
Sigurðsson og Steingrímur J. Hall.
Boðskapurinn
Sigurður Nordal fjallar nánast ekkert um Þó
þú langförull legðir í bók sinni um Stephan
G. Stephansson, manninn og skáldið. Í sér-
stökum kafla fjallar hann þó um afstöðu
Stephans G. til heimalandsins og fóstur-
landsins sem gefur okkur mikilsverðar upp-
lýsingar um afstöðu skáldsins til þessara
tveggja landa og þann mann sem yrkir Þó
þú langförull legðir:
Hið furðulega þrek til þess að skapa sér
samræmi úr sundurleitni, sem Stephani var
gefið, kemur fram í sambúð hans við Ísland
og Ameríku. Hann var nógu víðfaðma til
þess að skipta sér milli tveggja heimkynna,
föðurlands og fósturlands, og vera báðum
góður sonur. Ísland var honum heimalandið
sem hafði óað hug hans og hjarta. „Íslands
hvíta móðurhönd“ sleppti honum aldrei frá
vöggu til grafar. Það er óskalandið, sem skín
í minningunni, og þó léztu að fjölmörgum
betur en mér. Hann þarf ekki að hugsa sér
það fullkomið til þess að elska það: Kom þú
blessað óskaland og lýður ljóða minna,
hvernig sem þú ert. Um heimþrá sína er
hann fáorður. Ættjarðarástin verður honum
brýning í útlegðinni, að vera í senn landi
sínu og sjálfum sér trúr, þjóð sinni til
sóma …[ ]
Hvað má ráða af lagaflutningi
„Lag eitt og sér segir ekkert,“ sagði Jónas
Ingimundarson píanóleikari á tónleikum sem
hann hélt á vegum Háskóla Íslands árið
2004. „Það er ljóðið sem segir eitthvað. Þess
vegna eru allflest lög samin við ljóð, því í
þeim segir eitthvað. En hvaða umgjörð búa
þessi tónskáld ljóðinu og hvað segja þessar
umbúðir í lagaformi okkur um ljóðið?“
Ennfremur segir Jónas Ingimundarson í
viðtali við Morgunblaðið fyrr á þessu ári.:
„Náttúran er uppspretta tónlistarinnar að
mínu mati, og þá tilfinningin og hugsunin.
Þess vegna er ég mjög hændur að ljóða-
söngvum. Ef gott ljóðskáld framkallar hugs-
anir sínar í því knappa formi sem ljóðið er,
og síðan kemur ekki síðra tónskáld og nær
að ljá ljóðinu vængi – þar finnst mér tónlist-
in kvikna. Tónninn er handan við orðið, hann
tekur við af því.“
Margir hafa orðið til þess að túlka þetta
ljóð síðastliðin 100 ár. Það fer ekki milli
mála að langflestir gera það með lagi Sig-
valda Kaldalóns. En það þýðir ekki að önnur
lög verðskuldi að falla í gleymskunnar dá
vegna þess. Í þeim mörgum felast fagrir
tónar sem áhugavert verður að fylgjast með
hvort nái auknum hljómgrunni.
Hvað þýðir ljóðið fyrir mig?
Hvað er það sem fær mann til að setjast
niður og taka saman upplýsingar af þessu
tagi? Líklega er einfaldasta svarið: hughrif.
Hvað þýða ljóðið og lögin fyrir þig, kann
einhver að spyrja. Það var venjuleg forvitni,
tilviljun að festast við þetta ljóð vegna vest-
urfarar með Rótarý-félögum árið 2004. Til-
viljun sem leiðir til uppgötvunar, sem leiðir
til leitar – og lærdómsferðar. Ævintýraferð
sem maður veit ekki fyrirfram hvar endar.
Eru það ekki svoleiðis ferðir sem okkur
dreymir helst um í lífinu?
Það er ekki auðvelt að læra þetta ljóð.
Það situr ekki eftir fyrsta og annan lestur.
Ljóðið ávarpar einstaklinginn þig og mig.
Það segir okkur eitthvað um okkur sjálf,
hvernig er að vera Íslendingur fjarri heima-
landinu. Það speglar okkur sem einstaklinga
og þjóð. Það hjálpar okkur að læra að
þekkja okkur sjálf.
Maður þarf ekki að hafa verið fjarri
heimahögum til þess að skilja hvert skáldið
er að fara í ljóðinu. Það auðveldar mönnum
þó örugglega að skilja þennan boðskap ljóðs-
ins, því þeir deila að hluta til reynsluheimi
skáldsins í því að vera fjarri uppeldisslóðum
sínum. Ekki er þar með sagt að þetta sé
hinn eini boðskapur ljóðsins. Það getur sagt
og verið öðrum eitthvað allt annað. En síð-
ast en ekki síst hjálpa tónskáldin með tónum
sínum við að klæða ljóðið í búning sem gefur
vel til kynna mismunandi hughrif ljóðsins.
Þess vegna þarf að koma fleiri lögum við
ljóðið á framfæri.
Lögin við Þó þú
langförull legðir
Íslendingadagurinn er haldinn hátíðlegur báðum megin landamæranna í Gimli í Manitoba, í
Kanada og Mountain í Norður-Dakota í Bandaríkjunum í byrjun ágúst ár hvert.
Íslendingadagurinn mun vera næstelsti þjóðræknidagurinn í Norður-Ameríku sem haldinn
hefur verið samfellt. Aðeins Írar hafa haldið upp á slíkan hátíðardag lengur en Íslendingar og
munar þó aðeins nokkrum árum.
Ár hvert er tilnefndur ræðumaður á Íslendingadeginum í Kanada. Árið 1904 hélt Stephan G.
Stephansson stutta ræðu til þess að ná athygli hátíðargesta. Í bókinni Andvökuskáld segir svo
frá þessum atburði:
„Á Íslendingadaginn 1904 hélt Stephan stutta setningarræðu, eiginlega til að þagga niður
hátíðaskvaldrið og kynna þá sem fyrir minnum skyldu mæla. Þeir muni rifja upp æskuminn-
ingar og breiða út framtíðarvonir á kjarnyrtri íslensku.“ “… takmarkalaust breiðablik af þús-
und ára þjóðminningum,“ segir hann. Þó ræðan sé stutt er hún engu að síður merkileg þar sem
skáldið lauk henni á tveimur kvæðum. Hið fyrra varð á síðari tímum langþekktasta kvæði
hans, Þó þú langförull legðir.
Eftir Svein Hjört
Hjartarson
sveinn@liu.is
Höfundur er rekstrarhagfræðingur
Langförull Ljóð Stephans G. var ort í afskekktum
byggðum í Alberta í Kanada.