Lesbók Morgunblaðsins - 29.07.2006, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. júlí 2006
É
g hef ekki lagt í vana minn að
horfa á kvikmyndir sem
blanda saman vísindaskáld-
skap og hryllingi. Ég hef séð í
þessum myndum síend-
urteknar klisjur með fant-
asíum um undarlega innréttuð geimskip og af-
myndaðar mannverur sem annaðhvort eru til
komnar með stökkbreytingum eða eiga rætur á
öðrum plánetum og ganga um eins og vélmenni.
Það hefur þó hvarflað að
mér að þetta stafi af for-
dómum, og fyrir skömmu
gerðist það að einni slíkri kvikmynd tókst að
fanga athygli mína og vekja hjá mér talsverða
umhugsun, en það var kvikmyndin Týnda geim-
farið (Event Horizon) eftir Paul W.S. Anderson
frá árinu 1997, sem Ríkissjónvarpið sýndi föstu-
daginn 23. júní sl.
Í myndinni fann ég vissulega allar klisjur vís-
indaskáldskaparins og hryllingsmyndanna, en
það var einhver goðsögulegur undirtónn sem
togaði mig að skjánum með stöðugt meiri eft-
irtekt: Þetta var mynd sem fjallaði um goð-
sögulegt þema sem á sér ævaforna hefð en hef-
ur öðlast nýja merkingu í nútímanum. Það er
þemað um að fara yfir strikið, að brjóta gegn
lögmálinu – eins og í þessu tilfelli, að takast á
hendur ferðalag til heljar. Þetta er goðsögulegt
þema sem hægt er að rekja aftur til Grikkja til
forna og víðar og vísar með margræðum hætti í
merkilegan goðsagnaarf. Mér fannst myndin að
einhverju leyti færa okkur þennan goðsagnaarf
til nútímans og setja hann í samhengi við tækni-
menningu okkar tíma.
Við getum hafið þessa sögu á tindi Kákas-
usfjalla þar sem Prómeþeifur liggur hlekkjaður
við klöppina og örninn gæðir sér á lifur hans að
fyrirskipan Seifs. Þetta var refsingin sem Seif-
ur beitti Prómeþeif fyrir að hafa fært mann-
inum eldinn og tæknina, og þar með gert hon-
um kleift að framkvæma það sem hann hafði
áður þurft að biðja guðina um. Þessi fórn
Prómeþeifs til mannanna varð honum sjálfum
dýrkeypt um leið og hún markaði tímamót í
sögunni. Hún gerði manninum kleift að yf-
irstíga þau mörk, sem hinn goðsögulega gríska
sýn á heiminn hafði sett, þar sem öll framvinda
var sett undir hið órjúfanlega lögmál um hring-
rás tímans og eilífa endurkomu hins sama.
Tæknin á tímum Æskýlosar átti að vísu langt
í land með að ná þeim möguleikum sem síðar
urðu til, en gjöf Prómeþeifs opnaði engu að síð-
ur nýtt sjónarhorn, rétt eins og geimskipið
Event Horizon í samnefndri kvikmynd. Það er
eins og Æskýlos og Grikkir til forna hafi áttað
sig á hvílíkur forboði fólst í þessum verknaði
Prómeþeifs, sem smám saman gerði manninum
kleift að gera sér náttúruna undirgefna, að rjúfa
hin heilögu mörk hins gríska goðaheims þar
sem hugmyndin um framþróun, framfarir og
stöðugan vöxt var ekki bara óhugsandi heldur
líka brot á grundvallarlögmálum náttúrunnar
sem allir skapaðir hlutir voru undir settir.
En hvernig tengjast myndin um týnda geim-
farið og sagan af Prómeþeifi? Við skulum rifja
upp söguþráð myndarinnar:
Árið 2047 fer björgunarsveit í geimferðalag
til þess að sækja geimskipið Event Horizon sem
hafði horfið í geimferð sinni 7 árum áður, en ný-
verið birst og gefið upp staðsetningu sína í nánd
við plánetuna Neptúnus. Um borð í björg-
unargeimfarinu er eðlisfræðingurinn sem hann-
aði Event Horizon og skipulagði ferð þess. Í ljós
kemur að á bak við Event Horizon var leynd-
ardómur, því geimfar þetta átti að geta farið
hraðar en ljósið fyrir tilverknað þyngdarafls-
hverfils sem það bar með sér og gat búið til ný
svarthol. Með því að beina geimfarinu inn í eigið
svarthol var hægt að yfirvinna alla mótstöðu
tíma og rýmis í alheiminum og því átti það að
geta farið hvert sem var um alheiminn. Allt
samband við Event Horizon hafði rofnað þegar
það hvarf í svartholið, og var sagt að það hefði
sprungið. Áhöfn björgunarleiðangursins fær
fyrst að vita um leyndarmálið eftir að lagt er af
stað.
Eftir að björgunarleiðangurinn hefur fundið
geimskipið og tengst því kemst hann að því að
Event Horizon fór í raun í gegnum svartholið
og kom til baka eftir skelfilega reynslu. Geim-
skipið reynist mannlaust, en gefur þó frá sér
torkennileg skilaboð um að enn sé lífsmark um
borð. Inni í geimskipinu ríkir kuldi og algjört
þyngdarleysi en víða má sjá blóðslettur og ann-
að sem gefur til kynna að voveiflegir atburðir
hafi átt sér stað. Í stjórnklefa finnst geisla-
diskur með skelfilegri lýsingu sem gefur til
kynna að skipið hafi lent í eins konar helvíti full-
kominnar óreiðu þar sem áhöfnin hafi orðið vit-
stola við aðstæður sem minna á ýmsar mið-
aldalýsingar á helvíti. Á diskinum greinir
björgunarsveitin ákall skipstjórans: Liberate
me ex inferis! – Bjargið mér úr helvíti! Á þess-
ari stundu var skipstjóri Event Horizon orðinn
sturlaður af skelfingu og búinn að missa augun
úr augntóftunum.
Þegar björgunarsveitin nálgast þyngdarafls-
hverfilinn, sem er margbrotinn hnöttur með
tveimur hringjum sem snúast umhverfis hann
inni í miðju skipsins, þá fer hann í gang, eins og
hann skynji líf. Björgunarmaðurinn sem nálg-
ast hverfilinn sér eins konar spegil fyrir framan
sig sem reynist vera úr vökvakenndri leðju, og
hann sogast inn í hana með miklum hamförum
sem ganga eins og jarðskjálfti um bæði skipin,
sem eru samtengd. Félögum björgunarmanns-
ins tekst að draga hann meðvitundarlausan út
úr þessari segulleðju. Þar sem björgunarskipið
laskaðist mjög við þennan atburð neyðast allir
leiðangursmenn til að flytja inn í Event Hori-
zon. Þeim tekst að koma á þyngdarafli og líf-
vænlegum aðstæðum en hafa aðeins súrefni
sem endist í 20 klukkustundir í þessu nýja skipi.
Inni í skipinu fara nú að gerast dularfullir at-
burðir, þar sem leiðangursmenn sjá skelfilegar
ofsjónir og virðast sveiflast til í tíma og rúmi án
fyrirvara. Vísindamaðurinn sem hannaði skipið
sér konu sína, sem hafði framið sjálfsmorð, end-
urtaka athöfnina með því að skera sig á púls í
baði. Áhafnarkona sér son sinn sleginn illum
kaunum og ýmsir óhugnanlegir atburðir eiga
sér stað, auk þess sem blóðslettur og líkams-
leifar fyrri áhafnar sjást. Svo virðist sem skipið
hafi sjálfstæðan vilja og stefni að því að sturla
björgunarfólkið. Vísindamaðurinn sem hannaði
skipið segir skipstjóra sínum að hann hyggist
eyðileggja það, en þá verður hann setinn af
anda skipsins og sturlast fullkomlega. Hann
upplifir sjálfsmorð konu sinnar á ný og rífur úr
sér augun og verður að afmyndaðri ófreskju um
leið og hann segir við skipstjórann: „Við erum
að fara, við þurfum ekki lengur augu til að sjá!“
Í stað þess að eyðileggja Event Horizon eyði-
leggur vísindamaðurinn björgunarskipið og al-
gjör glundroði skapast. Vísindamaðurinn reynir
að drepa leiðangursstjóra sinn en honum tekst
að komast undan í gegnum eitt af hliðum geim-
farsins. Vísindamaðurinn brennur hins vegar
upp í vítislogum við þetta og kallar til leiðang-
ursstjórans á meðan: „Þegar það fór í gegn var
það bara skip, þegar það kom til baka var það
orðið lifandi!“ Hann gefur þarna til kynna að
þetta sköpunarverk hans hafi tekið eðlisbreyt-
ingum við að fara inn í svartholið og hafi öðlast
sjálfstæðan vilja. Þótt vísindamaðurinn brenni í
logum þá deyr hann samt ekki og hann segir við
yfirmann sinn: „Helvíti er bara orð, raunveru-
leikinn er miklu verri.“ Honum tekst að
sprengja Event Horizon í tvennt, og sogast
annar helmingurinn með hluta áhafnarinnar inn
í aðdráttarafl Neptúnusar, en hinn helming-
urinn með Vísindamanninn og leiðangursstjór-
ann innanborðs sogast inn í svartholið og þar
með til heljar. Í lok myndarinnar er gefið í skyn
að annar helmingurinn af Event Horizon hafi
bjargast, en um leið að sá illi vilji sem tók sér
bólfestu í því sé enn til staðar. Myndin skilur
þannig eftir margar spurningar sem er ósvarað.
Það liggur nokkuð beint við að líta á þessa
mynd sem eins konar dæmisögu um stöðu
tækninnar á okkar tímum, og sú refsing sem
vísindamaðurinn í myndinni fær, þar sem hann
lýtur fyrir eigin sköpunarverki og hafnar í þeim
„veruleika sem er verri en helvíti“, verður þá
sambærileg kvölum Prómeþeifs, þar sem hann
liggur hlekkjaður á fjallstindinum og örninn
nagar lifur hans allt til enda veraldar.
En hver er sekt þeirra? Fyrir hvað er þeim
refsað?
Í stuttu máli er þeim refsað fyrir að fara yfir
strikið, brjóta lögmálið, rjúfa þau bönd sem
hafa verið talin heilög. Prómeþeifur færir
manninum eldinn og tæknina og verkmenn-
inguna og rýfur þannig þau tengsl sem voru á
milli guða og manna, vísindamaðurinn sem er
hönnuður Event Horizon fer yfir mörk rúms og
tíma og sendir geimfar sitt á vit hins óþekkta
sem reynist vera verra en helvíti.
Á þessu tvennu virðist í fljótu bragði vera
nokkur munur, en þegar betur er að gáð verða
tengslin kannski augljósari. Þau byggja á þeim
leyndu tengslum sem liggja á milli þriggja
heima: heims goðafræðinnar, trúarinnar og
tækninnar. Þessi tengsl eru rakin skilmerkilega
í gagnmerkri bók ítalska heimspekingsins Um-
berto Galimberti, þar sem hann greinir meðal
annars náin tengsl milli tækni og trúar, og að
það hafi í raun verið hin gyðinglega/kristna
trúarhefð sem leysti Prómeþeif úr fjötrum sín-
um og gaf tækninni lausan tauminn. Það sem
hér fer á eftir byggir að stórum hluta á þeirri
bók.
Til þess að skýra málið vill Galimberti gera
skýran greinarmun á goðsögulegri hugsun og
trúarlegri. „Goðsögnin er rannsókn á upprun-
anum, endurtekningu hans og endursköpun,“
segir hann. „Trúin boðar hins vegar frelsun,
myndir hennar eru vonin og trúin á framtíðina“.
Þannig lítur goðsagan alltaf til fordæmis þess
sem var í upphafi, á meðan trúin horfir fram á
við til þess sem koma skal. Hin goðsögulega
hugsun lítur á samtímann sem endurtekningu
þess sem var í upphafi, trúin lítur á nútímann
sem bið eftir því sem koma skal, sem er frelsun
og endurlausn.
Þessi ólíki skilningur goðsögulegrar hugs-
unar og trúarlegrar á tímanum birtist í öðrum
myndum þegar kemur að því hvaða skilning við
leggjum í sársaukann og dauðann, náttúruna og
söguna og síðast en ekki síst tæknina, sem verð-
ur með húmanismanum, upplýsingunni og iðn-
byltingunni helsta tæki mannsins til frelsunar.
Samkvæmt hinum goðsögulega/gríska skiln-
ingi á náttúrunni þá er hún hringrás lífs og
dauða, sköpunar og tortímingar, og hvorugt
getur án hins verið. Dauðinn verður þannig
jafnnáttúrulegur og fæðingin, og sársaukinn
sem birtist manninum í tortímingu náttúrunnar
er hluti af hinu eðlilega hringferli og því laus við
alla sekt eða refsingu. Það er ekki sekt okkar
sem kallar yfir okkur sársauka, heldur getur
hinn náttúrulegi sársauki, sem er hluti af harm-
leik mannsins, stundum gert hann hugstola og
þar með sekan. Þetta er kjarni hins gríska
harmleiks. Menn þjást ekki fyrir sekt sína,
heldur gerast þeir sekir þegar sársaukinn svipt-
ir þá vitinu og dómgreindinni, þannig að þeir
fremja glæp.
Samkvæmt hinum gyðinglega/kristna skiln-
ingi er tíminn ekki hringferli, heldur á hann sér
endanlegt markmið frelsunar og endurlausnar í
öðrum heimi. Tíminn er því línulegt ferli, sem
verður saga sem hefur merkingu og markmið,
en saga er ekki til í sama skilningi þar sem um
hringferli er að ræða. Sagan verður þá fyrst til
þegar merkingin og tilgangurinn hafa verið inn-
rituð í tímann og þegar biðin eftir hinu fyr-
irheitna hefur gefið sögunni merkingu sína.
Trúin afneitar ekki náttúrulögmálinu, en hún
lítur á það sem tjáningu á vilja Guðs, sem skap-
aði hana. Þetta felur í sér að þegar jörðin verður
viðskila við þann vilja Guðs sem skapaði hana,
þá er hún glötuð. Því þarf stöðugt að frelsa jörð-
ina, því hún getur ekki staðið á eigin fótum. Guð
skapaði jörðina úr engu, ex nihilo, og hún mun
óhjákvæmilega verða að engu án vilja Guðs.
Það er því mjög róttæk tómhyggja fólgin í hin-
um kristna skilningi á jörðinni, segir Galim-
berti. Þessi tómhyggja nær ekki bara til náttúr-
unnar, heldur einnig til mannsins, sem hefur
orðið til við það að brjóta gegn vilja Guðs með
erfðasynd sinni. Það er þessi upprunalega sekt
sem er orsök sársaukans í hinum kristna/
gyðinglega heimi, andstætt hinum goðsögulega
heimi þar sem sársaukinn er saklaus. Það er
sektin sem hefur gert manninn viðskila við Guð,
og því þarf hann á frelsun að halda. Það er ekki
hægt að frelsast undan náttúrunni, en það er
hægt að frelsast undan sektinni í gegnum biðina
samkvæmt gyðingdómi og í gegnum fórn Krists
samkvæmt hinni kristnu hefð. Dauði Krists fel-
ur í raun í sér rof á því náttúrulögmáli sem var
talið órjúfanlegt og heilagt í hinum grísk-
rómverska goðsöguheimi. Í stað þess að líta á
dauðann sem eðlilega og óhjákvæmilega for-
sendu lífsins, þá er dauðinn „uppsvelgdur í sig-
ur“ og hið forgengilega mun „íklæðast ófor-
gengileikanum“ eins og Páll postuli orðaði það í
bréfi sínu til Korintumanna. Með hugmyndinni
um ódauðleika mannsins og fyrirheit um vist í
öðrum heimi verður jarðvistin að bið sem geng-
isfellir jarðlífið en gerir um leið hinn gríska
harmleik marklausan, því þjáningin er ekki
lengur saklaus, heldur innlegg á reikning eilífr-
ar endurlausnar.
Kristindómurinn hefur gefið heiminum fyr-
irheit um heim án sársauka, og það var kannski
þetta fyrirheit sem varð til þess að menn köst-
uðu hinum forna sið þar sem sársaukinn og
dauðinn voru hluti af náttúrunni og lögmáli
hennar. En það er fyrst með tilkomu húm-
anismans sem maðurinn gengst sjálfur í ábyrgð
fyrir eigin frelsun, og tæknin tekur smám sam-
an við hlutverki trúarinnar sem helsta tæki
mannsins til frelsunar. Galimberti segir að það
hafi verið Galileo Galilei sem þýddi hina miklu
bók náttúrunnar yfir á mál stærðfræðinnar.
Galilei hélt því jafnframt fram að þótt þekking
Guðs væri umfangsmeiri en þekking mannsins,
þá væri hún í eðli sínu hin sama, því sannleik-
urinn væri ódeilanlegur. Og þar sem maðurinn
hefði öðlast þekkingu sambærilega við þekk-
ingu Guðs, þá gæti hann gert sjálfan sig að
mælikvarða á rétt og rangt.
Þannig gerist það aftur sem gerðist í sögunni
af Prómeþeifi að þekkingin fer frá Guði/Seifi til
mannsins, og þar með er lagður grundvöllur að
alræðisvaldi vísindanna og tækninnar. Iðnbylt-
ingin fól í sér veraldarvæðingu trúarinnar, en
hún tók líka í arf hina kristnu hugsun um sekt,
frelsun og endurlausn sem gefur sögunni merk-
ingu sína. Þar birtist fortíðin sem hið illa, vís-
indin sem frelsun og framfarirnar sem end-
urlausn. Sú tæring sem á sér stað í
kristindóminum með tilkomu iðnbyltingarinnar
og vísindanna viðheldur þeirri hugsun að jörðin
og maðurinn séu eitthvað sem þarf á frelsun að
halda. Í augum vísindanna er hið illa það sem er
handan takmarka þeirra, hið óþekkta sem þarf
að uppgötva. Með sambærilegum hætti líta ver-
aldarsinnaðir byltingarmenn á hið illa sem virkt
afl í þjóðfélaginu sem þurfi að umbylta til að
koma á reglu og valdi hins góða. Í báðum til-
fellum er endurlausnin fólgin í framtíðinni, því
sem koma skal.
Þau náttúrulögmál sem Grikkir til forna
töldu ófrávíkjanleg öllum mönnum tóku á sig
nýja mynd með kristindóminum, þar sem þau
voru tengd við vilja Guðs út frá sköpunarsög-
unni. Með þróun vísindanna hefur sköp-
unarsagan orðið víkjandi í skilningi okkar á
náttúrunni og þar með hefur verið grafið undan
tengingunni á milli lögmáls náttúrunnar og vilja
Guðs. Jörðin lýtur ekki lengur vilja Guðs, held-
ur vilja mannsins. Þar með hafa þau lögmáls-
bundnu takmörk sem manninum eru sett smám
saman gufað upp. Vísindin viðurkenna ekki
lengur önnur takmörk á rannsóknum sínum en
þau sem eru til staðar á hverjum tíma í raun og
veru. Tæknin á sér ekki lögmálsbundin tak-
mörk lengur og hefur tekið sér dómsvald um að
skapa heiminn.
Við þessar aðstæður hefur orðið grundvall-
arbreyting, sem maðurinn stendur ráðþrota
gagnvart nú á dögum. Tæknin á sér engin
mannleg markmið. Hún byggir á endalausri og
takmarkalausri útvíkkun og vexti, sem réttlæt-
ist einungis af sjálfum sér. Fyrir tækninni er
náttúran bara viðfangsefni, ekki sköpunarverk
eða óforgengilegt lögmál. Tæknin er ekki frels-
andi í sjálfri sér, hún veitir ekki endurlausn.
Það eru ekki minni líkur á því að tæknin tortími
jörðinni en að hún frelsi hana. Í þessum skiln-
ingi er tæknin orðin eitt stærsta og erfiðasta
vandamál sem mannkynið hefur staðið frammi
fyrir. Það er undirliggjandi ótti við tæknina sem
liggur til grundvallar öllum vísindaskáld-
skapnum og hryllingsmyndunum um ferðalög
út í geiminn eða út yfir þau mörk sem þekkingin
og tæknin búa við á okkar tímum.
Í Týnda geimfarinu var stigið yfir mörkin.
Vísindamaðurinn sendi geimfar sitt út í óviss-
una og „fann veruleika sem var verri en helvíti“.
Það var boðskapur Pauls W.S. Andersons í
Event Horizon.
Illur sjóndeildarhringur
Á leið í svartholið „Helvíti er bara orð, raunveruleikinn er miklu verri.“
Eftir Ólaf Gíslason
olg@simnet.is
Hugleiðingar út frá kvikmyndinni Týnda
geimfarið eftir Paul W.S. Anderson
Höfundur er listfræðingur