Morgunblaðið - 18.01.2007, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 18. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÍBÚAKOSNINGIN í Hafnarfirði
um stækkun álversins í Straumsvík
er merkilegt skref í átt að betra og
raunverulegra lýðræði. Reykjavík-
urlistinn braut í blað á sínum tíma
með kosningu um framtíð flugvall-
arins í Vatnsmýrinni. Nú stígur bæj-
arstjórnarmeirihluti Samfylking-
arinnar í Hafnarfirði næsta skref.
Það er lofsvert og merkilegt póli-
tískt framtak sem skiptir miklu máli
í baráttu fyrir betra og öflugra lýð-
ræði í landinu.
Íbúakosningin í Hafnarfirði ætti
að vera stefnumarkandi fyrir ríki og
sveitarfélög um að fólkið fái að kjósa
beint og milliliðalaust um stærstu
málin í samtíma sínum og umhverfi.
En sumir stjórnmálamenn óttast
ekkert meira en beina aðkomu fólks-
ins.
Einn þeirra virðist vera Árni Sig-
fússon bæjarstjóri í Reykjanesbæ.
Það er leitt en hann hafnar í viðtali
við Morgunblaðið afdráttarlaust ósk
Sólar á Suðurnesjum um íbúakosn-
ingu um byggingu álvers í Helguvík
og virkjana í tengslum við það.
Rökin fyrir slíkri kosningu blasa
við. Samt segir Árni nei. Ég skora
hér með á bæjarstjórann að taka
málið til endurskoðunar. Það er ekk-
ert að óttast og dómurinn um
stærstu málin er best kominn hjá
fólkinu sjálfu.
Venja í stað viðburðar
Auðvitað ætti það að vera viðtekin
venja en ekki viðburður að almenn-
ingur kjósi um stærstu málin. Beint
lýðræði er nánast óþekkt hérlendis
einsog sást best í uppnáminu sem
málskot forseta Íslands á fjölmiðla-
lögum hafði innan Sjálfstæðisflokks-
ins. Frekar en að
fólkið fengi að kjósa
voru lögin numin úr
gildi.
Beint lýðræði er
gróin hefð í nokkrum
löndum. Fremst eru
nokkur fylki Banda-
ríkjanna og Sviss. Þá
er það stjórn-
arskrárbundinn rétt-
ur fólksins að geta
kallað stór mál í beina
atkvæðagreiðslu á
öðrum Norð-
urlöndum en á Ís-
landi. Tiltekin hluti
kjósenda, 25% t.d.,
geti krafist almennr-
ar atkvæðagreiðslu
um tiltekið mál.
Þetta eigum við að
taka upp í okkar
stjórnarskrá. Fyrir
því höfum við mörg
barist innan Samfylk-
ingarinnar. Sjálf Jó-
hanna hefur flutt um þetta mörg mál
og ég hef nokkrum sinnum flutt
þingsályktunartillögu um eflingu
beins lýðræðis ásamt nokkrum fé-
lögum mínum.
Kjósum um neðri Þjórsá
Stóriðja og virkjarnir eru stærstu
átakamálin innan lands þessi miss-
erin. Því þykir mér það jafn eðlilegt
að íbúar á Suðurlandi fái að kjósa
um virkjanir í neðri Þjórsá eins og
Hafnfirðingar um stækkun álvers-
ins. Og Suðurnesjamenn um álver
og virkjanir í Helguvík. Þetta er
íbúalýðræði í reynd og þarna á að
vera samræmi á milli.
Við sem búum í sveitarfélögunum
sem liggja að Þjórsá, og nærsveitir
einnig að mínu mati, eigum að fá að
kjósa beint um virkj-
anirnar þrjár sem fyr-
irhugaðar eru í neðri
Þjórsá; Hvamms-,
Holta- og Urriðafoss-
virkjanir. Kjósa um
virkjanirnar sem allar
verða í byggð og snerta
því nánasta umhverfi
með áþreifanlegum
hætti.
Beint lýðræði um
stóru málin þýðir ekki að
stjórnmálamenn séu
stikkfrí. Þetta er næsta
skref í átt að betra og
raunverulegra lýðræði.
Nú er aðgengi að upplýs-
ingum með þeim hætti
að óbreytt fulltrúa-
lýðræði er tímaskekkja.
Það merkir að mínu mati
að fólkið á að ráða í
stærstu málunum beint
og milliliðalaust komi
fram ákveðin krafa um
það.
Um það sameinuðust t.d. allir
stjórnarandstöðuflokkarnir í fjöl-
miðlamálinu og ég man ekki betur
en Vinstri grænir hafi viljað Kára-
hnjúka í þjóðaratkvæði. Þó nú finni
þeir atkvæðagreiðslunni í Hafn-
arfirði allt til foráttu.
Nýir tímar í samgöngum og sam-
skiptum hafa einfaldlega gjörbreytt
tækifærum fólks til að ráða ráðum
sínum sjálft. Auk almennrar upplýs-
ingar fjöldans.
Tæknin er auk þess að opna okkur
ný sóknarfæri í ástundun beins lýð-
ræðis. Stígum næstu skref í lýðæðis-
átt.
Árni og óttinn við lýðræðið
Björgvin G. Sigurðsson fjallar
um lýðræði
» Auðvitaðætti það að
vera viðtekin
venja en ekki
viðburður að
almenningur
kjósi um
stærstu málin.
Björgvin G. Sigurðsson
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar í Suðurkjördæmi
og skipar 1. sæti á lista flokksins.
Í NÝLEGRI rannsókn trygg-
ingalæknanna Sigurðar Thorlacius-
ar og Sigurjóns B. Stefánssonar og
Stefáns Ólafssonar félagsfræðings á
algengi örorku á Íslandi kemur
fram, að fjöldi þeirra einstaklinga,
sem metnir eru til ör-
orku hjá Trygg-
ingastofnun ríkisins
(TR) hefur farið vax-
andi á undanförnum
árum. Í ljós kom m.a.,
að algengi 75% örorku
hjá TR á árinu 2005
hafði aukist talsvert
frá því sem var í des-
ember árið 2002, eða
úr 7,0% í 8,0% hjá kon-
um og úr 4,7% í 5,2%
hjá körlum. Örorka er
marktækt algengari
hjá konum en körlum
og það vekur athygli,
að örorka er algengari
í yngstu aldurshóp-
unum á Íslandi en á
hinum Norðurlönd-
unum. Geðraskanir og
stoðkerfisraskanir eru
algengustu sjúkdóma-
flokkarnir hjá ör-
yrkjum af báðum kynj-
um.
Ástæður örorku eru
taldar vera margvíslegar en at-
vinnuleysi hafði aukist umtalsvert
frá 2002 til 2004, og tíðni örorku
með, en á árinu 2005 dró úr at-
vinnuleysi og þá hægði einnig á
fjölgun öryrkja. Aðrir þættir sem
taldir eru stuðla að fjölgun öryrkja
er hækkun meðalaldurs og auknar
kröfur á vinnumarkaði. Athygli
vekur, að meðal þeirra kvenna sem
eru á örorku hjá TR, eru 35,1%
þeirra á örorku vegna stoðkerf-
issjúkdóma en 17,3% karla.
Almennt má segja að stoðkerf-
issjúkdómar þ.m.t. gigtarsjúkdómar
eru mun algengari hjá konum en
körlum. Einn algengasti gigt-
arsjúkdómurinn, sem orsakar ör-
orku hjá ungum konum er svoköll-
uð „vefjagigt“ eða fibromyalgia
syndrome. Nýleg rannsókn, sem
gerð var á um 35.000 opinberum
starfsmönnum í Finn-
landi á aldrinum 17 til
65 ára leiddi í ljós, að
644 þeirra voru með
sjúkdóminn vefjagigt.
Þessir vefjagigt-
arsjúklingar misstu
samtals yfir 20.000
daga úr vinnu vegna
einkenna sem rekja
mátti til sjúkdómsins
á tímabilinu 2000 til
2002. Tvöfalt meiri
líkur eru á því að
vefjagigtarsjúklingur
missi úr vinnu vegna
veikinda en ein-
staklingar sem ekki
eru með vefjagigt.
Líkurnar á veik-
indaleyfi hjá vefjagigt-
arsjúklingum eru jafn-
vel hærri en hjá
einstaklingum með
aðra langvinna sjúk-
dóma svo sem slitgigt
eða þunglyndi. Hér er
því um að ræða mark-
tækan áhættuþátt fyrir óvinnufærni
og örorku. Vefjagigt er í raun heil-
kenni (syndrome) þ.e. samsafn
sjúkdómseinkenna, sem einkennist
af langvarandi útbreiddum verkjum
frá stoðkerfi líkamans og aumum
blettum. Ekki finnast nein merki
um liðbólgur (synovitis) eða bólgur
í vöðvum (myositis). Læknisskoðun
og yfirleitt eðlileg (f.u. auma bletti)
svo og niðurstöður blóðprófa og
röntgenrannsókna. Um 80–90%
þeirra sem veikjast eru konur á
aldrinum 30–50 ára. Engar rann-
sóknir hafa verið gerðar á óvinnu-
færni eða örorku vegna vefjagigtar
hér á landi og er það því tímabært.
Eins og bent hefur verið á, eru
úrræði til starfsendurhæfingar og
virkniaukandi aðgerða fyrir jað-
arhópa á vinnumarkaði færri hér á
landi en í grannríkjunum. Ein meg-
inforsenda fyrir lækningu og end-
urhæfingu vegna sjúkdóma er skjót
sjúkdómsgreining og rétt meðferð.
Mjög mikilvægt er því, að þeir sem
veikjast hafi greiðan og óheftan að-
gang að sérfræðingum í viðkom-
andi sérgreinum læknisfræðinnar.
Þetta á jafnt við geðraskanir sem
stoðkerfisvandamál sem og aðra al-
varlega og ekki síst langvinna sjúk-
dóma. Það er því mjög mikilvægt
að stjórn heilbrigðiskerfisins sé á
höndum þeirra fagaðila, sem hafa
sem besta yfirsýn yfir þau heil-
brigðisvandamál, sem við er að
glíma hverju sinni og hafa á þeim
sérþekkingu og reynslu í lausn
þeirra. Vara ber við þeim hættum,
sem skapast geta af aukinni mið-
stýringu heilbrigðismála og skyndi-
lausnum. Markvisst er nú reynt að
draga úr áhrifum fagstétta í heil-
brigðiskerfinu og er það miður.
Skammsýni og skortur á yfirsýn er
einkennandi í stjórnkerfinu. Stoð-
kerfisvandamál fara ört vaxandi
hér á landi og benda nýlegar rann-
sóknir til þess að vefjagigt sé al-
geng örsök óvinnufærni og örorku.
Skjótra og raunhæfra aðgerða er
því þörf í þessum málum, ef ekki á
að stefna í óefni.
Heimildir:
1) Thorlacius S, Stefánsson SB, Ólafsson
S. Algengi örorku á Íslandi þ. 1. desem-
ber 2005. Læknablaðið 1. tbl. 93. árg.
2007.
2) M. Kivimäki et al. Increased absence
due to sickness among employees with
fibromyalgia. Ann Rheum Dis 2007;
66:65–69.
Vefjagigt – Algeng orsök
óvinnufærni og örorku
Júlíus Valsson fjallar
um vefjagigt og örorku
Júlíus Valsson
»Engar rann-sóknir hafa
verið gerðar á
óvinnufærni eða
örorku vegna
vefjagigtar hér
á landi og er það
því tímabært.
Höfundur er læknir.
BÚFÉNAÐUR hefur fylgt Íslend-
ingum frá landnámsöld. Á þeim tíma
giltu ákveðnar reglur um það hvernig
menn helguðu sér land
til búsetu í byggð og
þannig urðu til landa-
merki bújarða. Reglur
um helgun lands til
eignar utan hins hefð-
bundna byggðamynst-
urs sem þróaðist voru
aldrei settar eftir því
sem best er vitað, svo
sem um heiðar, almenn-
inga og öræfi. Sú venja
skapaðist snemma að
bændur ráku fé til heiða
til beitar. Þessi lönd
voru kölluð ýmist víð-
lend heimalönd, afréttir
eða almenningar. Hins
vegar hefur lausaganga
búfénaðar verið al-
mennt leyfð á Íslandi og
hefur sú tilhögun helg-
ast af ýmsum ástæðum.
Landnám, afréttir,
þjóðlendur
Með dómi Hæstaréttar frá 28. des-
ember 1981 í máli nr. 199/1978 varð-
andi Landmannaafrétt, þar sem ríkis-
valdið krafðist viðurkenningar á
eignarrétti á landi og landsnytjum,
var komist að þeirri niðurstöðu að
enginn ætti landið en bændur ættu
óskoraðan beitarrétt á þessum afrétti
og kallast það afréttarnot. Það má
segja að Hæstiréttur hafi með dómi
þessum kallað eftir lagasetningu um
eignarhald á afréttum og almenning-
um eða eins og segir í dómnum:
„Hinsvegar verður að telja, að hand-
hafar ríkisvalds, sem til þess eru bær-
ir, geti í skjóli valdheimilda sinna sett
reglur um meðferð og nýtingu lands-
svæðis þess sem hér er um að ræða.“
Í framhaldi af þessum dómi varð mik-
il umræða varðandi eignarréttindi á
Íslandi. Upp úr þeirri umræðu eru lög
nr. 58/1998 um þjóðlendur sett. Í þeim
er þjóðlenda skilgreind sem land-
svæði utan eignarlanda sem íslenska
ríkið á þótt einstaklingar eða lögaðilar
eigi þar takmörkuð réttindi. Sem
dæmi um slík réttindi eru beitarrétt-
indi. Á okkar tímum er verið að úr-
skurða um hvar mörk eignarlanda og
þjóðlendna liggja. Þegar því er lokið
mætti í raun halda því fram að land-
námi sé lokið. Forsætisráðuneytið
ræður þar með yfir þjóðlendum en
önnur réttindi, eins og afréttur og
beitarréttur, geta legið innan þjóð-
lendu.
Ástæður lausagöngu búfjár
Sú venja hefur skapast við búfjár-
hald hér á landi að búfé hefur mátt
reika um ógirta bithaga og afréttir og
er ekki vörsluskylda á búsmala. Nefn-
ist þetta lausaganga búfjár. Hún er
aðferð til að nýta graslendi til hins
ýtrasta, án tillits til þess hver á það.
En hún er miðuð við þá lífshætti sem
giltu fyrr á öldum og ljóst er að nú er
öldin önnur. Meðfram vegum eru
girðingar og þar á fénaður ekki að
vera. Samt sem áður ber ökumaður
bifreiðar tjón sem hlýst af því ef bú-
fénaður stekkur óvænt í veg fyrir
ökutæki en ekki bóndinn. Eini búpen-
ingurinn sem er vörsluskyldur allt ár-
ið í högum eru stóðhestar.
Íslenskir bændur hafa almennt
ekki náð að girða bújarðir sínar og
vegur þar þyngst kostnaður, tíma-
leysi og að sumar bújarðir er mjög
erfitt að girða. Einnig fara girðingar
mjög illa á Íslandi. Þær sligast vegna
veðráttu, snjóa og ísingar og eru við-
haldsfrekar. Þetta eru helstu skýring-
ar á lausagöngu sem viðgengst í land-
inu og svo ekki síst sterk félagsleg og
pólitísk staða bænda fram að þessu.
Sveitirnar voru einsleitar og flestir
áttu sameiginlega hagsmuni varðandi
beitina. Þess vegna er reglan um
lausagöngu búfjár enn virk.
Nýtt beitarskipulag
Íslenskt samfélag er
að breytast. Hagsmunir
einstaklinga, og hins op-
inbera eru margvíslegir
og hætt við árekstrum,
m.a. vegna lausagöngu
búfjár og annarskonar
landnota. Má þar nefna
umferð ökutækja, sum-
arhús, landgræðslu og
skógrækt. Dæmi eru um
að skógræktarmaður og
sauðfjárbóndi hafi flogist
á í hlíðum Esju út af beit-
armálum.
Víst er að fyrr eða síð-
ar rekur að því að lausa-
ganga búfjár verði tak-
mörkuð með einhverjum
hætti. En vandséð er að
það verði hægt að fá
bændasamfélagið til að
samþykkja breytta skip-
an mála. Ef koma á slíkri skipan mála
á verður að gera það með nýrri lög-
gjöf um beitarmálefni. Skynsamlegt
er að vera með svæðaskipulag og gera
bændum kleift að hafa með sér afgirt
beitarsamlög á ákveðnum svæðum
sem mynda landfræðilega og búskap-
arlega heild og þar innbyrðis verði
lausaganga leyfð. Umhverfi íslensku
sauðkindarinnar hefur krafist þess að
hún væri léttbyggð, léttræk og
nægjusöm. Um miðja síðustu öld var
ræktunarstefnunni breytt og var haf-
in ræktun á lágfættu, holdmeira
sauðfé. Rétt er að halda áfram að
rækta hraust, afurðasamt og vöðva-
fyllt sauðfé, sem hægt er að nefna lág-
lendis- og dalasauðfé. Styðja þarf
sauðfjárbændur til að klára að girða
bújarðir sínar svo þeir geti haft fé sitt
í heimahögum eða beitarsamlögum. Á
móti sparaðist margskonar girð-
ingakostnaður almennings og hins op-
inbera, þar sem lausaganga búfjár
heyrir þá sögunni til. Ávinningur
bænda af breytingunni væri minni
landsvæði að smala og betra skipulag.
Bændum ætti að gefa kost á að kaupa
sér tryggingu, sem bætti tjón, væru
þeir krafðir um skaðabætur vegna
lausagöngu búfjár af óviðráðanlegum
orsökum.
Nýir hagsmunir eru sífellt að koma
fram um notkun lands og má þar
nefna ræktun lands til kolefnisbind-
ingar sem eru mikilvæg landnot nú á
okkar erfiðu tímum varðandi lofts-
lagsbreytingar. Þannig eru sífelldar
breytingar á hagsmunum varðandi
landnot. Ljóst er að lausaganga búfjár
hefur áhrif á hagsmuni margra. Er
því nauðsynlegt að hefja umræðu um
nýtt beitarfyrirkomulag búsmala
þjóðarinnar, sem fellur að almanna-
hagsmunum. Nú á vormánuðum
munu verða kosningar til Alþingis. Er
því mikilvægt að afstaða tilvonandi
þingmanna og framboða sé ljós, því á
endanum er það Alþingi sem setur
markmiðin og markar stefnuna með
löggjöf.
Landnot
og beitarnytjar
Þorsteinn H. Gunnarsson
fjallar um landnot og
lausagöngu búfjár á Íslandi
Þorsteinn H.
Gunnarsson
» Ljóst er aðlausaganga
búfjár hefur
áhrif á hags-
muni margra..
Höfundur er búfræðikandídat og
fyrrverandi bóndi.
Óvart sagði ég: Nú sér fyrir endann á hvortveggja.
RÉTT VÆRI: … fyrir endann á hvorutveggja.
Gætum tungunnar
Aðsendar greinar á mbl.is
www.mbl.is/greinarwww.mbl.is/profkjor
Kristján Einarsson styður
Björn Jónsson í 2. sæti á lista
framsóknarmanna í Suður