Morgunblaðið - 10.06.2007, Síða 57

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 10. JÚNÍ 2007 57
Á brúsapallinum
Guðni Ágústsson fer oftskemmtilega með ís-lenskt mál og á þaðjafnt við um orðaval
sem áherslur. Í sjónvarpinu
ræddi hann nýlega við Stein-
grím J. Sigfússon, m.a. um hlut
hans í tilraunum til stjórn-
armyndunar. Þá sagði hann að
Steingrímur hefði trúað því á
brúsapallinum að beðið væri eft-
ir sér (17.5.07), sbr. einnig:
kveður jafnframt að Stein-
grímur sé mikill leiksoppur í
málinu; hann hafi látið leika á
sig, sitji eftir á brúsapallinum
með bláa slaufu um hálsinn og
sárt ennið (18.5.07). Hér er eft-
irminnilega að orði komist en
ekki er víst að unga fólkið skilji
hvað Guðni er að fara. – Um-
ræddur brúsapallur gegndi mik-
ilvægu hlutverki í slagaranum
Bjössi kvennagull sem Haukur
Morthens gerði ódauðlegan
(1954). Þar segir m.a. (eftir
minni): við brúsapallinn bíður
hans mær og við brúsapallinn
fyrirgefst hver sökin. Það skyldi
þó ekki vera að mærin sem lét
Steingrím J. einan á brúsapall-
inum sé Ingibjörg Sólrún?
Það fari saman
sem saman á
Í Njáls sögu segir: Það mun
vera maklegast að fari allt sam-
an, karl og kýll (157.k.). Hér er
merkingin ‘réttast er að það fari
saman sem saman á’ og getur
hún átt við um margt, t.d. að
orð og orðatiltæki verður að
nota í réttu (venjubundnu) sam-
hengi. Þess eru mörg dæmi í
nútímamáli að orð og orða-
tiltæki séu ekki notuð á hefð-
bundinn hátt og skal nú vikið að
nokkrum dæmum um það.
Orðatiltækið verða fyrir
barðinu á e-m ‘fá að kenna á
harkalegri framkomu eða við-
móti e-s’ vísar til ásiglingar
skipa en miðhluti stefnis nefnist
barð. Orðatiltækið vísar oftast
til persónu eða hlutar, t.d. geta
menn orðið fyrir barðinu á
reiðum manni. Það er óvenju-
legt að menn verði fyrir barðinu
á því sem er óhlutstætt (veik-
indi, sjúkdómar) og að því leyti
er eftirfarandi dæmi svolítið
sérstakt: Við sem urðum fyrir
barðinu á erfiðum sjúkleik í
æsku höfum ekki borið [þ.e.
beðið] þess fullar bætur (3.2.07).
Sjúkdómi verður naumast líkt
við skip.
Orðatiltækið treysta/(styrkja)
sig/e-n/e-ð í sessi ‘styrkja stöðu
sína/e-s, efla e-n/e-ð’ vísar til
þess er einhver tryggir sæti sitt
(í óbeinni merkingu). Það hefur
að vísu býsna víða skírskotun en
umsjónarmaður hefur efasemdir
um að unnt sé að styrkja grund-
völl í sessi, sbr.: Í svona stóru
máli sem ekki er ætlað að raska
grundvelli heillar atvinnugreinar
... heldur frekar styrkja þann
grundvöll í sessi (8.3.07). Grund-
völlur getur ekki skipað sess.
Algengt er
að tala um að
hafa ein-
hvern (sér-
fræðing,
njósnara …)
á sínum
snærum þar
sem snærur
munu merkja
‘umráða-
svæði’ (reitur
afmarkaður
með snærum)
en umsjón-
armaður
þekkir engin dæmi þess að
óhlutstæðir hlutir geti verið á
snærum manna: DeCODE hefur
aldrei haft á sínum snærum út-
reikninga sem gefa neitt slíkt til
kynna [að eigið fé verði uppurið
2008] (8.3.07).
Nafnorðið gátt/(gætt) merkir
‘bilið á milli stafs og hurðar; dyr’
og er það algengt í ýmsum föst-
um orðasamböndum, t.d. e-ð er
opið upp á gátt og vera utan
gátta/utangátta. Umsjón-
armaður kannast hins vegar ekki
við að unnt sé að opna munninn
upp á gátt: Hún opnar jafnframt
munninn upp á gátt og tekur út
tvo gervigóma (15.4.07).
Dæmi sem þessi sýna að nauð-
synlegt er að vanda sig, orð,
orðatiltæki og föst orðasambönd
verður að nota eftir þeim reglum
sem málvenja hefur mótað.
Ekki ber allt upp
á sama daginn
Málshátturinn Ekki ber allt
upp á sama daginn vísar til þess
að ekki gerist allt í senn (seinna
koma sumir dagarnir) og er
hann kunnur í ýmsum af-
brigðum. Eins og sjá má vísar
hann til hreyfingar, sbr. liðinn
upp á sama daginn. Umsjón-
armaður þekkir engin dæmi um
notkun þágufalls í þessari merk-
ingu. Eftirfarandi dæmi sam-
ræmist því ekki málvenju: auk
þess sem það skjóti skökku við
að slíkar aðgerðir [uppsagnir]
beri upp á alþjóðlegum bar-
áttudegi verkalýðsins (1.5.07).
Fyrir aftan – aftur fyrir
Kerfi forsetninga í íslensku er
býsna flókið en að sama skapi
er það nákvæmt í þeim skilningi
að með því að nota atviksorð
með forsetningum má staðsetja
hluti allnákvæmlega í tíma og
rúmi. Samsettu forsetningarnar
fyrir ofan, fyrir neðan, fyrir
framan og fyrir aftan vísa t.d.
til kyrrstöðu, sbr. fyrir neðan
bæinn er tjörn og maðurinn
stendur fyrir framan/aftan bíl-
inn. Samsetningarnar upp fyrir,
niður fyrir, fram fyrir og aftur
fyrir vísa hins vegar til hreyf-
ingar, t.d. ganga niður fyrir bæ-
inn og ganga fram/aftur fyrir
bílinn. Það er afar sjaldgæft að
þessu sé ruglað saman eins og í
eftirfarandi dæmi: það er langt
síðan ég setti það fyrir aftan
mig (13.5.07). Umsjónarmanni
þykir þetta málleysa, vera má
að hana megi rekja til óburðu-
grar þýðingar úr ensku [e. put
something behind oneself].
Úr handraðanum
Margir munu þekkja máls-
háttinn Það er ekki hægt að
taka það sem ekki er til. Hann
vísar til raunsæis og aðhalds-
semi í fjármálum. Boðskapur
hans virðist býsna fjarri þeim
hugmyndum sem nú á tímum
eru hafðar fyrir börnunum okk-
ar. Í málsháttasöfnum er máls-
hátturinn rakinn til 19. aldar en
hann er miklu eldri. Hann er
t.d. að finna í Eyrbyggja sögu
en þar segir frá því er berserk-
urinn Halli átti að vinna þrennt
til ráðahags við Ásdísi en hann
átti ekki fé og sagði: Til [ráðs-
ins] mun eg vinna það er eg má
en eigi tek eg þar fé er eigi er
til. Umsjónarmaður hefur það
fyrir satt að málshátturinn eigi
rætur sínar í lögbók þjóðveld-
isins, Grágás, en þar segir: tek-
urat [‘ekki tekur’] þar fé sem
eigi er til, sbr. einnig og tekura
[‘ekki tekur’] þar fé sem ekki er
til. – Ætli slíkt ákvæði vanti
ekki sárlega í núgildandi lög?
Málshátturinn
Ekki ber allt
upp á sama
daginn vísar til
þess að ekki
gerist allt í
senn (seinna
koma sumir
dagarnir) og er
hann kunnur í
ýmsum af-
brigðum.
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
104. þáttur. Sími 575 8500 - Fax 575 8505
Síðumúla 11 • 2. hæð • 108 Reykjavík
Pálmi Almarsson og Sverrir Kristjánsson, lögg. fasteignasalar
LAUGARNESVEGUR 89 - BÍLSKÝLI
OPIÐ HÚS FRÁ KL. 14–15
Í dag á milli kl. 14-15 verður til
sýnis mjög vönduð og vel skipulögð
87,4 fm íbúð á 4. hæð í nýlegu
(byggt 2001) álklæddu lyftuhúsi við
Laugarnesveg í Reykjavík. Íbúðin
skiptist í flísalagða forstofu með
skáp, rúmgott svefnherb. með
skápum, flísalagt baðherb. með
sturtuklefa og innréttingu, flísalagt
þvottaherb., rúmgóða parketlagða
stofu með skjólgóðum suðursvölum
út af og eldhús með fallegri innréttingu og góðum tækjum. Sérgeymsla í
kjallara ásamt stæði í bílageymslu fylgir eigninni. Verð 26,9 millj.
Bergþóra á bjöllu. Íbúð 0402.
Um er að ræða mjög góða og mikið endurnýjaða 3ja herbergja íbúð
á annari hæð í góðu húsi í miðbæ Reykjavíkur. Íbúðin er 77,6 fm og
geymsla í kjallara er 8,3 fm, samtals 85,9 fm. Íbúðin skiptist í góða
stofu, tvö svefnherbergi, eldhús, baðherbergi og hol. 6795
Sverrir Kristinsson, löggiltur fasteignasali
NJÁLSGATA -MIKIÐ UPPGERÐ
Fasteignamiðlun Vesturlands ehf.
Sími 431 4144
Gsm 846 4144 & 861 4644
www.fastvest.is
soffia@fastvest.is
Soffía S. Magnúsdóttir, lögg.fasteign.- og skipasali
A K R A N E S
Akranes er vaxandi bæjarfélag með öflugt félagsstarf bæði fyrir unga og aldna.
Hér eru tvö nýleg hús til sölu í rólegu hverfi stutt frá golfvellinum.
LEYNISBRAUT 5
Nýlegt VIÐHALDSLÉTT einbýlishús
staðsett innst í botnlangagötu.
Klætt með ÁLKLÆÐNINGU sem
telst sérstaklega endingargóð.
Stórt hellulagt bílaplan og frágeng-
inn fallegur garður með skjólgirð-
ingu (teikning fylgir), stór timburver-
önd. Valmaþak, loft fylgir þakhalla í
eldhúsi, gangi, stofu og sjónvarps-
herbergi Allar innréttingar eru úr
kirsuberjavið, gegnheilt olíuborið parket á gólfum. 3 svefnherbergi,
möguleiki að bæta við einu (breyta sjónv.herb). Innangengt í flísal. bíl-
skúr, vinnuherbergi og góðar geymslur.
LEYNISBRAUT 24
Nýlegt VIÐHALDSLÉTT raðhús staðsett innarlega í botnlangagötu.
Klætt með sléttu steni/timburklæðingu. Bílaplan steypt/hellulagt, timbur-
verönd. Lítill viðhaldsléttur garður. 3 svefnherbergi. Allar innréttingar úr
eik. Eikarparket á gólfum. Innangengt í flísalagðan bílskúr, geymsluloft,
vinnuherbergi.
Fréttir í
tölvupósti
Fáðu
sms-fréttir
í símann
þinn af
mbl.is