Morgunblaðið - 12.11.2007, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 12. NÓVEMBER 2007 25
Fjölmiðlar hafa það flestirsem meginreglu að birtafrásagnir eftir viðmæl-endum sínum undir nafni
og notast ekki við nafnleynd heim-
ildarmanna, nema í undan-
tekningartilvikum. Þetta er og hef-
ur verið stefna Morgunblaðsins og
ég held mér sé óhætt að fullyrða að
stefnufesta í þessum efnum hefur
bara aukist á undanförnum árum,
ef eitthvað er.
Auðvitað þurfa fjölmiðlar að stíga
varlega til jarðar þegar þeir birta
upplýsingar frá heim-
ildamönnum undir
nafnleynd og gæta
þess, eins og kostur
er, að ekki sé verið að
nota fjölmiðilinn til
þess að hinn nafnlausi
heimildarmaður geti
komið höggi á and-
stæðing.
Hér á árum áður,
fyrir svona fimmtán til
tuttugu og fimm ár-
um, var langalgengast,
að minnsta kosti í dag-
blöðum hér á Íslandi,
að stuðst væri við
nafnlausa heimildarmenn þegar
verið var að ljóstra upp pólitískum
leyndarmálum. Þá var það oft
þannig að blaðamaðurinn sem fékk
mikilvægar upplýsingar í hendur og
lofaði heimildamanni nafnleynd,
þurfti að leggjast í talsverða rann-
sóknarvinnu til þess fá staðfest og
tryggja að fréttin væri sönn og um
leið að tryggja að ekki væri verið
að nota fjölmiðilinn af heimildar-
manni, til þess að koma höggi á
pólitískan andstæðing, í skjóli nafn-
leyndar. Þetta var þegar fréttir af
vettvangi stjórnmálanna voru miklu
meiri en þær eru í dag og eft-
irsóknarvert þótti að upplýsa um
deilur og átök á bak við tjöldin.
Auðvitað þykir það enn eftirsókn-
arvert en pólitíkin hefur einfaldlega
mun minna vægi í daglegum frétt-
um fjölmiðla en hún hafði á árum
áður.
Það hafa orðið mjög miklar
breytingar í íslensku þjóðfélagi:
fréttir af vettvangi stjórnmálanna
skipta ekki jafnmiklu máli og hafa
ekki mikið vægi í fréttaflórunni,
með einstaka spennandi undantekn-
ingum þó; fréttir úr heimi við-
skiptalífsins hafa fengið sífellt aukið
vægi í samræmi við aukið vægi við-
skipta og fjármála í samfélaginu.
Iðulega gerist það að viðmæl-
endur blaða- og fréttamanna búa
yfir svo þýðingarmiklum upplýs-
ingum, upplýsingum sem varða hag
alls almennings, að tekin er ákvörð-
un um að nota upplýsingarnar og
koma þeim á framfæri við almenn-
ing, í skjóli nafnleyndar, að ósk við-
mælandans.
Að undanförnu hefur mér oft
orðið hugsað til þess, hvað er að
gerast í íslensku samfélagi, þar sem
æ fleiri virðast óttast að koma fram
með upplýsingar, skoðanir, ábend-
ingar, túlkanir og greiningar, undir
nafni, af ótta við hvaða afleiðingar
frásagnir þeirra kæmu til með að
hafa á persónulega hagi þeirra.
Erum við að stefna hraðbyri í eitt
allsherjar hræðsluþjóðfélag, þar
sem fólk þorir ekki að reifa skoð-
anir sínar eða greina frá þýðing-
armiklum upplýsingum vegna þess
að frásögnin muni skaða hagsmuni
þess til framtíðar, til dæmis þannig
að stórlega dragi úr atvinnu- og
tekjumöguleikum þess, í kjölfar
þess að upplýsingar eru veittar?
Eru hinir nýju valdhafar, þ.e.
þeir sem ráða yfir mesta fjármagn-
inu, orðnir svo valdamiklir að þeir
geti á æ fleiri sviðum þjóðfélagsins
beitt þöggun? Geta þeir komið í veg
fyrir eðlilegar umræður um það
sem miður fer í þjóðfélaginu og
beinlínis bannað, án þess að gera
það opinberlega, að þetta eða hitt
málið sé tekið á dagskrá? Erum við
Íslendingar tilbúnir að sætta okkur
við að hér séu ákveðnir dagskrár-
stjórar þjóðarinnar sem á bak við
tjöldin beita sér fyrir því að ekki
má ræða viðkvæm mál vegna þess
að umræðan eða niðurstaða umræð-
unnar kann að skaða valdamikla
hagsmunaaðila?
Ég ætla að nefna þrjú dæmi þar
sem heimildarmenn hafa komið
fram undir nafnleynd í íslenskum
fjölmiðlum, mjög nýleg. Eitt er frá
því í sumar og tvö eru enn nýrri,
eða úr fréttum liðinna daga.
Hræðsla sjómanna
Í fyrsta lagi ætla ég að rifja upp
fréttaskýringu sem ég skrifaði hér í
Morgunblaðið í sumar, hinn 14. júlí,
um kvótasvindl, þar sem mismun-
andi kvótasvindli var
lýst og velt upp ýms-
um spurningum um
það hversu útbreitt
svindlið væri, en ekk-
ert fullyrt í þeim efn-
um.
Í fréttaskýringunni
sagði m.a.: „Hér verð-
ur leitast við að gera
grein fyrir ákveðnum
aðferðum sem beitt er,
þegar glufurnar í
kvótakerfinu eru not-
aðar, eða réttara sagt
misnotaðar.
Frásagnirnar eru
ýmist frá núverandi og fyrrverandi
sjómönnum, núverandi og fyrrver-
andi skipstjórnarmönnum og núver-
andi og fyrrverandi útgerðar-
mönnum og fiskverkendum, sem
þekkja af eigin raun hvernig svindl-
að hefur verið. Eins og gefur að
skilja, vilja þessir viðmælendur
Morgunblaðsins ekki koma fram
undir nafni, hafa sumir jafnvel tekið
þátt í svindlinu, en telja nú rétt og
skylt að veita þessar upplýsingar.“
Þessi fréttaskýring olli í sumar
miklu fjaðrafoki og uppnámi þar
sem Morgunblaðið varð fyrir mjög
harkalegum árásum ýmissa í sjáv-
arútvegi sem töldu að í skjóli nafn-
leyndar hefði Morgunblaðið vegið
að þeim og starfsheiðri þeirra.
Efnisleg umræða um innihald
fréttaskýringarinnar og kvótasvindl
var hins vegar afskaplega takmörk-
uð því viðbrögðin einkenndust af
upphrópunum, brigslyrðum og gíf-
uryrðum þar sem tilraunir til þögg-
unar voru augljóslega hafðar að
leiðarljósi hjá þeim sem mestra
hagsmuna áttu að gæta.
Auðvitað var stofnað til þessarar
umræðu af hálfu Morgunblaðsins,
vegna þess að hér var um mál að
ræða sem skiptir alla þjóðina máli
og engin leið að fá viðmælendur til
þess að koma fram undir nafni. Ef
það er staðreynd að umgengni um
sameiginlega auðlind þjóðarinnar,
fiskimiðin umhverfis Ísland, er ekki
sem skyldi og að verið er að ganga
of nærri fiskistofnum okkar með
því að veiða of mikið, kasta of miklu
á brott, svindla á tegundum og svo
framvegis, þá er það ekkert minna
en stórkostlegt hagsmunamál fyrir
þjóðina.
Ef ekki er hægt að vekja um-
ræðu um það sem aflaga virðist
hafa farið í fiskveiðistjórn-
unarkerfinu, án þess að styðjast við
nafnlausar heimildir, er það miður,
en það má samt sem ekki verða til
þess að drepa niður umræðu, sem
gæti, vonandi, orðið til þess að van-
kantar væru sniðnir af kerfinu,
okkur öllum til hagsbóta.
Hræðsla verslunarfólks
Miðvikudaginn 31. október sl. var
fréttastofa RÚV og síðdegisútvarp
RÚV með umfjöllun þar sem fjallað
var um meint svindl Krónunnar,
Bónuss og Hagkaupa í verðkönn-
unum. Öll umfjöllunin, sem var
mjög umfangsmikil allan miðviku-
daginn og miðvikudagskvöld og hélt
svo áfram á fimmtudeginum í RÚV
og öðrum fjölmiðlum, byggðist á
frásögnum núverandi og fyrrver-
andi starfsmanna verslana sem
lýstu í smáatriðum hvernig stór-
markaðirnir standa að því að slá
ryki í augu þeirra sem framkvæma
verðkannanir. Meðal annars var
sýnt fram á að sérstakt verðkönn-
unarkjöt er framleitt fyrir versl-
anir, sem fiskað er upp af botnum
frystikistna þegar verðkannanir eru
framkvæmdar. Því var einnig hald-
ið fram að samstarf væri milli fyr-
irtækjanna um vöruverð.
Í frásögn Morgunblaðsins á
fimmtudag fyrir tíu dögum, af um-
fjöllun RÚV frá því á miðvikudeg-
inum, segir m.a.: „Enginn þessara
starfsmanna vildi koma fram undir
nafni og sögðust þeir óttast við-
brögð yfirmanna sinna, núverandi
og fyrrverandi.“
Starfsmenn lágvöruverðsverslana
eru sjálfsagt fæstir á góðum laun-
um en það breytir engu um það að
þeir hafa lífsafkomu sína af því að
starfa í þessum verslunum, rétt
eins og sjómennirnir, sem vikið var
að í fyrsta dæminu, hafa afkomu
sína af sjósókn.
Þessu starfsfólki verslananna er
að því er virðist ofboðið þegar það
verður vitni að því á hvern veg
reynt er að afvegaleiða þá sem
framkvæma verðkannanir, á þann
veg að niðurstöður verðkannana
endurspegla augljóslega ekki það
verð sem neytandanum, við-
skiptavininum stendur til boða og
væntanlega þar með því sjálfu, þar
sem það er haft að leiðarljósi að
hafa viðskiptavinina að fíflum og
ginna þá til viðskipta á grundvelli
rangra upplýsinga úr verðkönn-
unum.
Það liggur því í augum uppi að
álykta sem svo, að þeir starfsmenn
stórmarkaða, núverandi og fyrrver-
andi, sem höfðu samband við frétta-
stofu RÚV, gerðu svo, því samviska
þeirra bauð þeim það.
Persónulega græddu þeir ekkert
á frásögninni og þar sem starfs-
menn beggja keðjanna höfðu sam-
band við RÚV var ekki um það að
ræða að önnur keðjan væri að
reyna að koma höggi á hina. Starfs-
mennirnir vita líka sem er að sá
sem kjaftar frá eða klagar, þannig
að það kemur sér ekki vel fyrir
vinnuveitandann, á ekki upp á pall-
borðið hjá vinnuveitandanum eftir
það og því jafngott fyrir viðkom-
andi að segja ekkert eða gera sem
gæti bent til þess að hann eða hún
væri heimildarmaður.
Rétt eins og með sjómennina hef
ég fullan skilning á högum versl-
unarfólksins sem virðist ofboðið og
sér sig knúið til þess að upplýsa um
það sem er að gerast á vinnustað
þess en vill ekki koma fram í dags-
ljósið og hætta þar með eigin at-
vinnuöryggi og jafnvel koma í veg
fyrir að það eigi kost á atvinnu í
verslun í framtíðinni.
Hræðsla lögmanna
Þriðja dæmið sem ég vil tilgreina
í þessari umfjöllun er einnig úr
Morgunblaðinu frá því fimmtudag-
inn 1. nóvember. Þar fjallaði Pétur
Blöndal blaðamaður í fréttaskýr-
ingu um lögfræðileg álitamál sem
upp komu varðandi samning um
samruna Reykjavík Energy Invest
og Geysir Green Energy.
Í fréttaskýringunni skrifar Pétur
m.a.: „Í þessari fréttaskýringu er
rætt við virta lögfræðinga á sínu
sviði, en þar sem um viðkvæmt mál
er að ræða vildu þeir aðeins tjá sig
undir nafnleynd. Engu að síður var
talin full ástæða til að leyfa þessum
lögfræðilegu sjónarmiðum að koma
fram, til þess að dýpka umræðuna,
þó það væri undir nafnleynd.“
Af lestri fréttaskýringarinnar má
ráða að það voru engir lög-
fræðilegir aukvisar sem veltu vöng-
um yfir lögfræðilegum álitamálum.
Eftir lesturinn var ég, og ég veit
um marga aðra, miklu nær því að
hafa heildstæða mynd af því sem
orka kann tvímælis í þeirri samn-
ingsgerð um samruna REI og
Geysir Green, sem borgarráð ákvað
á fimmtudag að hafna.
En víkjum aftur að nafnleynd
hinna virtu lögfræðinga. Vitaskuld
leitaði Pétur til þeirra, vegna sér-
fræðilegrar þekkingar þeirra, svo
þeir gætu varpað ljósi á lögfræðileg
álitamál fyrir lesendur Morgun-
blaðsins. Þeir urðu við tilmælum
Péturs, og miðluðu honum af sér-
fræðilegum viskubrunni sínum, en í
skjóli nafnleyndar.
Nú er það ekki svo að lögspek-
ingar, sem leitað er til vegna sér-
þekkingar þeirra, þurfi beinlínis að
óttast atvinnumissi þótt þeir lýsi
sérfræðilegu áliti sínu sem vænt-
anlega er byggt á lagalegum grunni
og rökstuðningi. Eða hvað?
Hvað er það sem lögfræðingarnir
óttast?
Jú, auðvitað vita þeir sem er, að
geysilegir fjárhagslegir hagsmunir
eru í húfi ef ekkert verður af sam-
runa REI og Geysir Green. Á bak
við bæði félögin og þó einkum og
sér í lagi Geysir Green eru valda-
miklir auðmenn og fyrirtæki sem
eru í miklum samningum og við-
skiptum, innanlands sem utan,
raunar um allan heim. Nægir í
þeim efnum að nefna fyrirtæki eins
og FL Group, Baug Group og
Glitni.
Skyldi það aðeins hafa hvarflað
að lögfræðingunum, að með því að
koma fram undir nafni, og standa
eða falla með því lögfræðilega áliti
sem þeir veittu, væru þeir þar með
að stefna eigin framtíðarhags-
munum í voða og fyrirbyggja að
þeir gætu í framtíðinni tekið að sér
lögfræðileg ráðgjafarstörf, samn-
ingsgerð o.þ.h. fyrir þá einstaklinga
og fyrirtæki sem mest eiga undir
því að ekki verði hróflað við sam-
runasamningnum?
Spyr sú sem ekki veit.
Raunar hefur stjórnarformaður
Geysir Green Energy þegar gefið í
skyn og það sterklega, að ef ekkert
verður af samruna REI og Geysir
Green, muni fyrirtækið höfða
skaðabótamál á hendur Reykjavík-
urborg. Þau boð hafa verið látin út
ganga að þá verði ekki farið fram á
neina vasapeninga í skaðabætur, og
þar með er auðmaðurinn ljóst og
leynt farinn að hafa í hótunum við
almenning í höfuðborginni, Reyk-
víkinga sem eru jú eigendur borg-
arsjóðs. Hvernig ætlum við Reyk-
víkingar og fulltrúar okkar í
borgarstjórn, handhafar okkar um-
boðs, að bregðast við slíkum hót-
unum?
Hvað er til ráða?
Þótt hér hafi aðeins verið drepið
á þrjú nýleg, en afar þýðingarmikil
dæmi, um það hvernig nauðsynlegt
hefur reynst að styðjast við upplýs-
ingar frá heimildarmönnum undir
nafnleynd, þá eru dæmin að sjálf-
sögðu ótal, ótalmörg. Er ekki mál
til komið að við Íslendingar bregð-
umst við þöggunartilraunum þeirra
sem vilja ekki bara öllu ráða í við-
skiptalífinu á Íslandi, í skjóli auðs
síns, heldur einnig því sem er til
umræðu hverju sinni og á hvaða
forsendum?
Hræðsluþjóðfélagið
Eftir Agnesi
Bragadóttur » Sjómenn, sem hafaorðið vitni að kvóta-
svindli eða tekið þátt í
því, þora ekki að koma
fram undir nafni. Versl-
unarfólk í stórmörk-
uðum, sem orðið hefur
vitni að því hvernig
vinnuveitandinn beitir
blekkingum í kringum
verðkannanir, þorir
ekki að koma fram undir
nafni. Lögfræðingar,
sem hafa sérþekkingu á
lögfræðilegum álita-
málum úr viðskiptalíf-
inu, þora ekki að koma
fram undir nafni. Er
kúgun þöggunar að ná
undirtökunum í þjóð-
félagsumræðum á
Íslandi?Agnes
Bragadóttir
Höfundur er blaðamaður.
Í máli Sverris og fleiri sem tóku til máls komu
am áhyggjur af því að Vestfirðingar gætu ekki
ngur nýtt auðlindir hafsins og að það yrði að
fa undirstöðu til að byggja aðra atvinnuvegi á.
Líklega má því lýsa „niðurstöðu“ ráðstefn-
nar best með orðum Bjargar Evu Erlends-
ttur: „Vestfirðingar þurfa ekki endilega stór-
pakkalausnir sem eru sniðnar í Reykjavík
ldur aðeins eðlilegan aðgang að sínum auð-
dum og mannsæmandi þjónustu, þá geta þeir
álfir séð um restina enda ekki heimskir og
imaaldir.“
gi Framtíðarlandsins
ausnir
Morgunblaðið/Halldór Sveinbjörnsson
ólk er mikilvægara en stórar verksmiðjur
Sigmundur Davíð Gunnarsson.
„ÉG FANN fyrir miklum
krafti hjá þeim sem töluðu
á ráðstefnunni,“ segir Ólaf-
ur Sveinn Jóhannesson,
einn aðalhvatamaður vetr-
arþingsins. Ólafur segir til-
ganginn með þinginu hafa
verið að reyna að opna um-
ræðuna um framtíð at-
vinnulífs á Vestfjörðum
enda hafi hún ekki verið
aðgengileg. „Það vill oft
ða við okkur, hvort sem við erum á Vest-
örðum eða í Reykjavík, að við pirrum okkur
hlutum sem við sjáum að eru í vændum og
ru í umræðunni en við þorum kannski ekki
ð tala um það. Þetta hafa aðallega verið
veitarstjórnarmenn og embættismenn sem
afa fjallað um atvinnumál á Vestfjörðum og
annski ekki í víðum skilningi,“ segir Ólafur
g bætir við að lítið hafi verið talað um fólkið
em hefur verið sjálft á kafi í atvinnulífinu.
ann hafi því viljað kalla það saman til að
æða ímynd Vestfarða og finna sameiginleg
markmið til að stefna að. „Við getum ekki set-
hjá. Þess vegna eigum við að gefa þeim sem
ður koma fram í fjölmiðlum tækifæri til að
á sig um framtíð Vestfjarða, því að framtíð
estfjarða er einfaldlega þeirra.“
Ólafur er sjálfur brottfluttur Vestfirðingur
n engu að síður harður á því að Vestfirðir séu
nn magnaðasti staður í heimi. „Ég mun allt-
f vera Vestfirðingur og ég mun alltaf vinna
yrir Vestfirði. Og Vestfirðir eru mitt framtíð-
rland,“ segir Ólafur Sveinn og bætir við að-
purður að framtíðarlandið hans byggist á
rðbærum og vistvænum sjónarmiðum þar
em atvinnuvegurinn byggist í kringum sam-
élagið en samfélagið ekki í kringum eina
ugmynd um atvinnulíf. „Ég hef ekki trú á að
ausnin sé að setja niður einhverja verksmiðju
em bjargi málunum,“ segir Ólafur.
Vestfirðir
eru mitt
framtíðarland
lafur Sveinn
óhannesson