Morgunblaðið - 24.11.2007, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. NÓVEMBER 2007 33
a eiga að fara.
var talinn mjög
aupa bíl án þess
mönnum að fara
ið að mínum ráð-
nkastjóri þá hef-
er blómlegur
eir skulda ekki
aga um sigur
ur berkla í bakið
ar sjö ára gamall
hann var að
fyrir mér:
g gleymi aldrei;
var steypt mót
maður bundinn
rt hreyft nema
hendur og fætur, og ekkert velt sér. Í þessu lá ég í tvö
ár.“ Þetta var líf drengs án skólagöngu fyrstu árin. Samt
var verið að reyna að kenna honum að lesa í rúminu, en
hann vildi heldur láta aðra lesa fyrir sig. Hann var þess
vegna ólæs þegar hann kom í barnaskóla og var þá orðinn
tólf ára, og illa skrifandi.
„Það voru afskaplega erfiðar stundir,“ sagði hann,
„miklu verri en ég hef viljað hugsa um.“ Hann var um
fermingu þegar honum varð ljóst að hann mundi aldrei ná
venjulegri hæð manna.
„Ég reyndi bara að hugsa ekki um það, og ef þetta hef-
ur leitað á mig hef ég reynt að hrista það af mér og fengið
mér önnur hugðarefni að hugsa um. Mér líður best þegar
ég er eitthvað að starfa.“
Silli gekk ekki til prestsins þegar hann var fermdur,
presturinn gekk til hans. Hann náði því að stunda nám í
Verslunarskólanum og árið 1943 varð hann fram-
kvæmdastjóri Sparisjóðs Húsavíkur og gegndi því starfi
þar til sparisjóðurinn var lagður niður 1962, en þá var
hann ráðinn útibússtjóri Landsbanka Íslands á Húsavík.
Hann var áhugaljósmyndari og lengi fréttaritari Morg-
unblaðsins og auk þess skrásetti hann leiði í ýmsum
kirkjugörðum og samdi þætti um bóndabæi í sýslunni og
búendur þar.
Drengurinn sem kunni ekki að lesa fyrr en seint og um
síðir og var í byrjun illa skrifandi reyndist á fullorðins-
árum listaskrifari og auk þess eyddi hann mörgum árum í
að lesa fyrir gamla fólkið. Á hverjum fimmtudegi var Silli
mættur rúmlega sex upp á elliheimili og las upphátt í
klukkustund og spjallaði síðan drjúga stund við gamla
fólkið, fór síðan á sjúkrahúsið og spjallaði við þá sjúklinga
sem hann þekkti og vissi að fáir mundu heimsækja. Það
er dapurleg staðreynd að þegar Silli minn var orðinn
gamall og úr sér genginn líkamlega voru þeir fáir sem
komu til hans að spjalla, hvað þá að lesa fyrir hann. Ég
held að hann hafi verið hræðilega einmana, en hann kvart-
aði aldrei upphátt, maður svona fann þetta af líðan hans
síðustu árin. Hann bjó einn alla tíð eftir að móðir hans
lést.
Ég var löngum glaður að þekkja Sigurð Pétur Björns-
son, og verulega hreykinn af að hann skyldi kalla mig vin
sinn. Hann sagðist eiga marga kunningja, en fáa vini.
Ég trúi því fastlega að almættið hafi nú verðlaunað Silla
á himnum með spengilegum splunkunýjum líkama og sé
hann fyrir mér, snyrtilegan eins og hann alla tíð var, stolt-
an að venju og augu hans eilíflega mild, eins og ég man
þau þegar við sátum tveir saman og spjölluðum og hann
kannski um leið að sauma út forkunnarfögur veggteppi
eða þá púða. Hann var nefnilega listamaður líka.
Það verður verulega gott að muna hann.
Jónas Jónasson.
essu. Þegar faðir hennar
i með mönnum sínum kom
g brenndi hann svo að ekki
a hans fannst. En heilagur
ynilega og tók burt líkama
óf á þeim stað er kallaður
r og lét hann gjöra bænhús
nnar þar sem urðu margar
og dýrðar Drottni og Jesú
ara í
rgöngum
var Barbara afar vinsæll
til siðaskipta.
ndir hafa verið gerðar af
ru og er hún m.a. á frægri
ndurreisnartímans, Sixt-
a, gerð af Rafael. Á þessu
ur heilög Barbara ásamt
fætur Guðsmóðurinnar.
Barbara sé nú lítt þekkt á
hún víða miklu hlutverki.
r elds og því er hún tilbeðin
eldingum og hitasótt og er
ndari málmbræðslumanna.
ga vill til að mynd eld-dýrð-
ru fannst í Kapelluhrauni
k, einmitt þar sem málm-
ú fram. Hún mun einnig
yrirbæna vitavörðum, arki-
rum og byggingamönnum,
verndari jarðfræðinga og
nna. Athyglisvert er að
ar Barböru hefur verið
komið fyrir í Héðinsfjarðargöngum fyrir
tilstilli kaþólsk manns sem þar starfar.
Heilög Barbara lét meira að segja til sín
taka í síðustu heimsstyrjöld. Hermenn frá
Belgíu lentu í herkví óvinanna og bjugg-
ust við dauða sínum. Hétu þeir á heilaga
Barböru og brá þá við skjótt. Vandi þeirra
leystist á óskiljanlegan hátt. Heit sitt
efndu hermennirnir með því að reisa við
litla Barbörukapellu sem orðin var rúst.
En hvaða ályktanir skyldi mega draga
af þessum fundi á Skriðuklaustri?
„Fundur styttunnar styður kenningar
um að klaustur á Íslandi hafi verið mun
svipaðri klaustrum í Evrópu en áður hafði
verið talið og að þau hafi gegnt mikilvægu
félagslegu hlutverki í samfélagi sínu bæði
hvað snertir umönnun sjúkra og einnig
hafi fátækt fólk átt þar athvarf. Um þetta
setti Vilborg Auður Ísleifsdóttir fram
hugmynd í doktorsritgerð sinni; Sið-
breytingin á Íslandi.
Þess má geta að þegar svarti dauði
geisaði á 14. öld stóðu menn ráðþrota
gegn þeirri miklu vá. Þá var búinn til hóp-
ur dýrðlinga, einskonar „sérfræðinga-
teymi“ dýrðlinga; Fourteen Holy Hel-
pers. Þar skipar heilög Barbara annað
sæti og er talin vernda fólk fyrir hitasótt
og skyndidauða. Á listanum yfir dýrð-
lingateymið hafði hver og einn ákveðið
hlutverk.
Sennilega hefur Barbara haft tvíþættu
hlutverki að gegna á Skriðuklaustri, hún
hefur verið verndardýrðlingur klausturs-
ins vegna þess hlutverks að sinna sjúkum
og svo hefur hún sennileg líka átt að
vernda það gegn eldi. Vel hefur komið í
ljós í uppgreftinum á Skriðuklaustri það
hlutverk klaustursins að taka við sjúkum
og reyna að lækna þá, það sýna lækn-
ingaáhöld sem grafin hafa verið upp, leif-
ar af lækningaplöntum sem ræktar voru í
garði klaustursins, og það sést á sjúkling-
um þeim sem grafnir voru í klausturgarð-
inum. Þar fundust m.a. nokkrir sem báru
skýr einkenni sárasóttar, sem áður var
talið að hefði ekki borist svo snemma til
Íslands. Það ber aftur vott um að Ísland
hefur fjarri því verið eins einangrað og
áður var talið af mörgum. Þvert á móti
virðist Ísland hafa verið í miklu sambandi
við Evrópu.
Klaustur miðalda voru undir beinni
stjórn Vatíkansins og svo hefur það ugg-
laust verið hér á landi líka.
Líklegt er að verksvið heilagrar Bar-
böru hafi þá fyrst víkkað út til muna þeg-
ar svarti dauði ógnaði mannkyninu hvað
mest á miðöldum.
Styttan er greinilega gerð á þessum
tíma og því er eðlilegt að álykta að hlut-
verk hennar hafi ekki síst verið að vernda
fólk gegn sótthita og bráðum dauða.“
Væri ástæða til að grafa upp á þekktum
klausturstöðum til að skoða hvort hlut-
verk þeirra hefur verið svipað og sýnist
vera á Skriðuklaustri?
„Það hefur verið grafið upp í Viðey og á
Kirkjubæjarklaustri. Uppgröfturinn á
Skriðuklaustri gæti hjálpað til að lesa úr
þeim gögnum sem eru fyrirliggjandi frá
uppgrefti í Viðey og á Kirkjubæjar-
klaustri. Ástæða virðist því til að skoða
þau gögn betur nú út frá þessari nýju
hugmynd um hlutverk Skriðuklausturs
sem starfrækt frá 1493 til rösklega 1550.
Eftir það féllu rústirnar í gleymsku nema
hvað kirkjan var notuð áfram en lögð af á
18. öld.
Klaustur hafa öll
sameiginleg einkenni
Skriðuklaustur samanstóð af kirkju,
klausturhúsum í kring sem höfðu ákveðin
hlutverk hvert og klausturgarði með
brunni. Alls var þarna um að ræða bygg-
ingar á 1.300 fermetra svæði.
Þótt engin tvö klaustur líti alveg eins út
hafa þau öll ákveðna grunnþætti sem eru
nauðsynleg til að klaustrið geti gegnt
hlutverki sínu.
Fundur styttu heilagrar Barböru í upp-
greftinum á Skriðuklaustri styrkir þá
hugmynd mjög að þar hafi verið einskon-
ar sjúkrahús, hlutverk Barböru var sem
fyrr sagði einkum slíkt á þeim tíma sem
klaustrið var reist. Þetta tímabil einkenn-
ist mjög af ýmsum hamförum og pestum.
Sárasóttin sem þá blossaði upp í Evrópu
er gjarnan tengd við landafundina, þegar
Ameríka fannst, það að hún hafi borist
hingað svo snemma sem rannsóknir á
Skriðuklaustri vitna um sýnir að Ísland
var partur af hinni evrópsku heild og
klaustur hér á landi voru hluti af þeim al-
þjóðlegu stofnunum sem klaustur mið-
alda voru.
Skriðuklaustur virðist hafa verið
Ágústínusarklaustur þótt það sé ekki al-
veg öruggt. Við höfum þó engin bréf um
slíkt, Skriðuklaustursbréf eru glötuð.“
Eru fleiri gripir Skriðuklausturs er-
lendir?
„Já, við erum með ýmsa gripi erlendis
frá sem fundust við uppgröftinn, t.d.
reiknimynd sem innflutt er. Sjúkdómarn-
ir eru líka merki um þessi tengsl við út-
lönd sem fyrr sagði og byggingin sjálf.
Það er gaman að geta bent á að hér á
landi hafi fundist þetta líkneski af heilagri
Barböru. Athyglisvert er að brotin voru
dreifð um svæðið en líklega hafa þau
dreifst um þegar túnið var sléttað þarna
og kannski hefur einhver tekið andlitið
með sér og komið því fyrir í klausturhús-
unum. Margir telja að klaustrin hafi verið
rænd og eyðilögð þegar kaþólsk trú lagð-
ist hér af, um það eru kenningar t.d. hvað
snertir klaustrið í Viðey. En hvort svo
hefur verið á Skriðuklaustri er ekki gott
að segja um.“
Mikilvægt að ljúka
uppgrefti á Skriðuklaustri
Hvað voru klaustrin hér mörg?
„Þau voru níu, þrjú hafa verið grafin
upp og einnig hafa farið fram rannsóknir
á Munkáþverá, þ.e. á rituðum heimildum
þaðan. Gaman væri auðvitað að geta graf-
ið upp þar. En mjög mikilvægt er þó að
ljúka fyrst uppgrefti á Skriðuklaustri. Ég
tel að þar megi fá heildarupplýsingar sem
mikilvægar séu til samanburðar við upp-
gröft annarra klaustra á Íslandi. Ég tel að
það þurfi þó ekki endilega að grafa þau öll
upp svo rækilega sem gert er á Skriðu-
klaustri. Sú heildarmynd sem þar fæst
getur hjálpað til að túlka ritaðar heimildir
og athuganir á hinum klaustrunum. Ég er
raunar mjög bjartsýn á að það takist að
ljúka uppgrefti á Skriðuklaustri, það hef-
ur gengið ágætlega að fjármagna þessar
framkvæmdir til þessa. Verði hins vegar
ekki lokið við þennan uppgröft er þetta
þriðji uppgröftur á klaustri hérlendis þar
sem margir lausir endar verða. Ein heild-
armynd myndi nægja til að bera saman
sem fyrr sagði. Uppgröftur felur auðvitað
í sér vissa eyðileggingu á rústum, allt er
tekið í burtu. Helgafellsklaustur hefur
verið talsvert í umræðunni en það veit
enginn fyrir víst hvar það klaustur hefur
staðið.
Það var raunar þannig á Skriðuklaustri
að ekki var talið að klaustrið hefði staðið
þar sem raunin var að það fannst.
Jarðsjáin er mikilvæg
Með jarðsjá var hægt að staðsetja rúst-
ir Skriðuklausturs. En það var ekki hægt
fyrr en með uppgrefti að ákvarða að um
klaustrið væri að ræða, á jarðsjánni kom
bara fram að þarna hefðu verið byggingar
sem náðu yfir 1.300 fermetra svæði. Í
Þykkvabæ hefur verið grafið upp bæjar-
stæði í Kúabót, nú er ég að velta fyrir mér
hvort þar sé um að ræða klausturbæinn.
Þar hafa komið upp mjög merkilegir grip-
ir, m.a. líkneski sem varla hafa verið til á
venjulegum bæjum.
Jarðsjáin er mjög gott tæki til að skipu-
leggja vinnu, en hún kemur auðvitað ekki
í stað uppgraftar. Með jarðsjánni er ekki
hægt að sjá merki um sjúkdóma og fjöl-
margt annað sem kemur fram við upp-
gröft og rannsóknir honum tengdar.
Það hefur oft verið talað með nokkru
neikvæði um klaustur og rekstur þeirra,
nema hvað snertir skriftir á handritum.
Menn hafa talað um að þau hafi sogað til
sín mikið fjármagn en hafi hlutverk þeirra
verið að sinna um sjúka og fátæka hafa
þau sannarlega skilað þeim fjármunum út
í samfélagið. Fólk greiðir fyrir komur sín-
ar á Landspítalann, þannig hefur það ef til
vill líka verið með klaustur. Það er raunar
áhugavert hve karllæg sjónarmið eru
ávallt fyrir hendi. Þegar við fundum
styttubrotin héldum við helst að um væri
að ræða einhvern postulanna, karl auðvit-
að. Það kom því gleðilega á óvart að um
væri að ræða konu, heilaga Barböru.
Eitt af því merkara sem gerst hefur við
uppgröftinn á Skriðuklaustri er einmitt
að tekið var til við að skoða bakgrunn
klausturbygginganna þar. Konur hafa
verið lítt sjáanlegar í sögu miðalda á Ís-
landi. En á Skriðuklaustur kom þó í ljós
að í kór kirkjunnar hafði kona verið jörð-
uð. Þá er vitað að það var kona, Cecilia
Þorsteinsdóttir, sem gaf jörðina undir
klaustrið á Skriðuklaustri. Hún var ein-
stæð móðir með sjö börn. Rík kona sem
gift hafði verið frænda sínum, fjórmenn-
ingi að frændsemi við hana. Hann dó þeg-
ar hún gekk með sjöunda barnið. Vegna
skyldleika þeirra var hjónabandið ólög-
legt og börnin réttlaus hvað arf og sálu-
hjálp snerti. Hún sneri sér til margoft
biskups til að rétta hlut barnanna og síðar
til páfa, en án árangurs. Hún gaf því jörð-
ina Skriðu til friðþægingar fyrir börn sín,
sáluhjálp þeirra.
Það eru til mörg sambærileg dæmi frá
Norðurlöndum um það, að konur hafi gef-
ið jarðir undir klaustur. Þess má líka geta
að það er að koma út bók með greinum
um Skriðuklaustur og sögu þess. Það er
Gunnarsstofnun á Skriðuklaustri sem
gefur bókina út. Í henni er fjallað um
ýmsa þætti sem snerta klaustrið og upp-
gröftinn þar. “
ra verndari Skriðuklausturs
kriðuklaustri reyndist vera af heilagri Barböru.
Samanburðarstyttan Þessa styttu not-
aði franski sérfræðingurinn hjá Louvre-
safninu í París til að greina styttuna frá
Skriðuklaustri