Lesbók Morgunblaðsins - 02.02.2008, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 2. FEBRÚAR 2008 15
lesbók
„MEIRA skítapakkið þessir arab-
ar,“ segir Tommi gamli við Danna
afastrákinn sinn í skáldsögu Einars
Kárasonar Þar sem djöflaeyjan rís.
„Þú skalt passa þig á þeim … Til-
búnir að drepa mann eins og ekkert
sé.“ Samræður þessar, sem í skáld-
sagnaheimi Einars fara fram ein-
hvern tíma á ofanverðum sjötta ára-
tugnum, eru ágætt dæmi um það
hvernig þeir sem hversdagslega
þurfa að glíma við fordóma í lífi sínu,
líkt og braggabúarnir, kunna sömu-
leiðis að búa yfir fordómum og fælni
í garð þeirra sem eru öðruvísi. Fyrir
nútímalesendum bókarinnar er þó
hætt við að „arabahatrið“ sem þarna
birtist hafi yfir sér annan blæ en það
gerði á útgáfutímanum. Eftir 11.
september árið 2001 hafa fordómar í
garð múslima stóraukist á Vest-
urlöndum, og óttinn við að þeir
„drepi mann eins og ekkert sé“ er
orðinn uggvænlega útbreiddur. Ný-
legri bók, Íslam með afslætti, sem
ritstýrt er af Auði Jónsdóttur og
Óttari M. Norðfjörð, er beint gegn
slíkum viðhorfum með þeim hætti
sem vonandi er áhrifaríkastur – að
opna fyrir umræðu og miðla fróðleik.
Á þriðja tug höfunda leggur fram
verk sín – ritgerðir, skopmyndir,
hugleiðingar – í bók sem samkvæmt
formála ritstjóra er hugsuð sem
tímabært inngrip í samfélags-
umræðuna á Íslandi um íslam. Þetta
er ljóslega þarft framtak. Þá er
nokkur áhersla lögð á að bókin hafi
verið tekin saman með hraði, og er
þar til útskýringar vísað bæði til
mikilvægis málefnisins og nauðsynj-
ar þess, ef ætlunin er að taka þátt í
„umræðunni“, að vera ekki of seinn
á sér. Þessi flýtir skilar sér hins veg-
ar inn í bókina á óæskilegan hátt.
Umgjörð og uppsetning greina er
flaustursleg, mikilvægar bók-
fræðilegar upplýsingar vantar um
erlendar greinar sem birtast í þýð-
ingu sem og þær greinar sem ekki
voru skrifaðar sérstaklega fyrir út-
gáfuna, lítið samræmi er milli grein-
anna (t.d. hvað neðanmálsgreinar
varðar) og, síðast en ekki síst, eru
þýðingar á erlendum greinum oft illa
unnar. Af þessum ástæðum tel ég
ákvörðun ritstjóra um að „hraða“ út-
gáfunni misráðna. Málefnin sem hér
er fjallað um hafa verið við suðu-
mark um árabil og munu halda
áfram að vera það. Hroðvirknisleg
vinnubrögð grafa hins vegar undan
þeim árangri sem bók sem þessi ætl-
ar sér að ná og á þess kost að ná.
Nokkuð víst er að lesendur munu
velta fyrir sér titlinum sjálfum, sem
kann í fyrstu að virðast óheppilegur
(ekki er það ætlun bókarinnar að
birta „ódýra“ mynd af íslam? Eða
framsetja einhvers konar málamiðl-
unarmynd af menningar- og trúar-
heimi múslima?), en hann má einnig
lesa sem vísun í grein Sigurðar
Ólafssonar, „Skrímslið undir rúm-
inu“, sem einmitt er eitt af athygl-
isverðari erindum bókarinnar. Þar
er fjallað um hugmyndafræðilega og
þjóðfélagslega baksögu skopmynda-
birtingarinnar í Jótlandspóstinum
árið 2005, og segir m.a.: „Auk þess
var fáránlegt að heyra kröfur sumra
um sjálfsritskoðun fjölmiðla sem
héðan í frá ættu að veita íslam ein-
hvern afslátt frá þeirri almennu
reglu að trúarbrögð megi hafa að
háði og spotti í fjölmiðlum, alveg
eins og hvað annað“ (titillinn vekur
að vísu ekki síður margar spurn-
ingar í þessu samhengi). Óhætt er
reyndar að segja að skopmynda-
málið sé hornsteinn bókarinnar þar
sem (óeðlilega) stór hluti hennar
(tæplega tuttugu greinar) er lagður
undir umfjöllun um það. Í bók sem
að nafninu til fjallar um íslam en
ekki skopmyndirnar sem slíkar er
þetta hlutfall dálítið skrítið – er
virkilega svona fátt annað sem
brennur á fólki? En þungamiðja
málsins birtist þó skýrt, en hún er sú
að þegar horft er á raunverulegar
kringumstæður múslima í Evrópu
og á Norðurlöndunum blasir við
valdalaus (og í mörgum tilvikum fót-
umtroðinn) minnihlutahópur. Hæðn-
isleg umfjöllun um slíka hópa er að
sjálfsögðu ekki „hetjuleg“ beiting
tjáningarfrelsis heldur auvirðileg
misbeiting þess. Glíma bókarinnar
við skopmyndamálið birtist reyndar
á einn heldur undarlegan hátt í verk-
inu. Því lýkur með 12 skopmyndum
sem ætlað er að ráðast á íslensku
þjóðarsálina (og hugsanlega fram-
kalla svipuð viðbrögð í íslenskum
brjóstum og höfundar ímynda sér að
hafi gert vart við sig meðal þeirra
múslima sem brugðust hart við
dönsku skopmyndunum). Hvað sem
lesendum kann að finnast um þessar
myndir þá get ég ekki séð að sér-
staklega þurfi að sanna að hægt sé
að móðga eða misbjóða fólki með
myndefni. Það liggur fyrir (við-
brögðin við endurútgáfu Tíu lítilla
negrastráka sýndu það svo dæmi sé
nefnt) enda þótt ritstjórar virðist
hafa efasemdir.
Þegar um jafnfjölbreytt úrval
greina er að ræða og hér er raunin
eiga skoðanir eftir að vera skiptar
um hvað stendur upp úr, en að mínu
mati voru greinarnar eftir Magnús
Þór Bernharðsson, Þórhall Heim-
isson, Hauk Má Helgason, Gísla
Hvanndal, Viðar Þorsteinsson og
Magnús Þór Snæbjörnsson, auk áð-
urnefndrar greinar Sigurðar, hreint
fyrirtak. Og þótt sum skrifin séu
ansi rýr er hægt að fullyrða að bókin
kemur oft á framfæri snörpum at-
hugasemdum um málefni sem ekki
er lengur hægt að tala um á þann
hátt sem Tommi gamli gerði í
Djöflaeyjunni, eins og það standi
okkur víðsfjarri, og í því liggur gildi
hennar. Þetta er bók um nútíma sem
fyrir nokkru hefur borið að garði á
Íslandi en hefur kannski hingað til
ekki verið veitt sú athygli sem hann
krefst.
Rýnt í skopmyndir
Árvakur/Golli
Óttar M. Norðfjörð Tekist á við fordóma í bók um íslam.
Björn Þór Vilhjálmsson
Greinasafn
Ritstjórar Auður Jónsdóttir
og Óttar M. Norðfjörð
Nýhil. Reykjavík. 2008. 188 bls.
Íslam með afslætti
BÆKUR
Morgunblaðið/ÞÖK
Opin umræða Auður Jónsdóttir er annar tveggja ritstjóra.
Sigrún Hún hefur verið að uppgötva Bergman upp á nýtt að undanförnu.
Gláparinn
Ég hef verið að uppgötva Ingmar Bergmanupp á nýtt, horfði á Fanny og Alexander
fyrir jól og hún hafði mikil áhrif á mig enda
margslungin kvikmynd sem fjallar um sann-
leika og blekkingu í samskiptum fólks. Síðasta
mynd sem ég sá var Sjöunda innsiglið eftir
Bergman. Ótrúleg mynd sem hefur aug-
ljóslega haft mikil áhrif á kvikmyndagerð-
armennina David Lynch og Lars von Trier,
ekki síst þegar kemur að því að skapa óhugnað
í kringum hið órökrétta og draumkennda. En
það er einmitt svipuð stemning sem einkennir
eina bestu barnamynd sem ég hef séð lengi,
teiknimyndina Chihiro og nornirnar eftir jap-
anska listamanninn Hayao Miyazaki. Eins
konar Lost Highway fyrir börn. Líkt og í
dönsku teiknimyndinni Drengurinn sem vildi
gera hið ómögulega eftir Jannik Hastrup er
aldrei fullkomlega ljóst hvort eða hvernig hið
góða sigrar hið illa, og báðar fjalla þessar
barnamyndir um það hvernig hægt er að lifa
með sorginni og takast á við hið ómögulega.
Kannski ekki ósvipað og Persepolis eftir Mar-
jane Satrapi sem er enn ein teiknimyndin sem
ég má til með að nefna enda ekki síður falleg,
flókin og harmræn en hinar tvær. Líkt og þær
er hún jafnframt nauðsynlegt mótvægi við þá
Disney-hugmyndafræði sem sífellt er haldið að
okkur og börnin okkar sleppa sjaldan undan.
Sigrún Sigurðardóttir menningarfræðingur.
Lesarinn
Ég ranglaði inn í bókabúð um daginn ograkst þar á bók eftir Doris Lessing sem
ég hafði ekki séð áður: Time Bites. Hafði hana
með mér heim og hef verið að glugga í hana
síðan mér til mikillar ánægju. Jafnvel titillinn
er skemmtilegur: Tíminn bítur eða Tímabit
eða Glefsur tímans … og undirtitillinn er
Views and Reviews, sem einnig er hægt að
túlka á fleiri en einn veg. Þetta er semsé
greinasafn um aðskiljanlegustu hluti, en að-
allega þó um rithöfunda og bækur. Ásamt
spaklegum greinum um Virginiu Woolf, Tol-
stoj, Jane Austen, Stendahl, Bulgakov og
fleiri eru stuttir kaflar um ellina, ketti, vinnu-
herbergi Dorisar o.fl. Doris Lessing er ein af
þessum öfundsverðu manneskjum sem varð-
veita húmorinn, skarpskyggnina og rót-
tæknina fram á elliárin. Mæli eindregið með
Time Bites!
Ingibjörg Haraldsdóttir, rithöfundur.
Ingibjörg „Doris Lessing er ein af þessum öfundsverðu manneskjum sem varðveita húmorinn,
skarpskyggnina og róttæknina fram á elliárin,“ segir Ingibjörg um nóbelskáldið.