Náttúrufræðingurinn - 2008, Blaðsíða 49

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
alla opinbera umfjöllun.28 Vaxandi
ferðamennska, vaxandi sjálfstæði
ferðamanna og ört vaxandi fjöldi
erlendra ferðamanna hérlendis
eykur á þann vanda sem fyrir er.
Lesendur eru beðnir að taka tillit
til þessa í umfjöllun á netinu og
fjarlægja staðsetningar viðkvæmra
hella af heimasíðum.
SAMHENGI
Rétt er að minna hér á samning
Hellarannsóknafélags íslands
og Náttúruverndar ríkisins, nú
Umhverfisstofnunar frá 2002.42
Þar segir: „Náttúruvernd ríkisins
og Hellarannsóknafélag íslands
gera með sér eftirfarandi samning
um faglega ráðgjöf um verndun
og friðun hraunhella og umsjón
Hellarannsóknafélags íslands
með friðlýstum hraunhellum og
hraunhellum á friðlýstum svæð-
um..." Skv. samningnum er það
Hellarannsóknafélagsins að koma
með tillögur um verndun og frið-
unaraðgerðir, ekki öfugt! Töluvert
afl og sérþekking var innan félags-
ins meðan það var og hét en veru-
lega hefur dregið úr því á seinni
árum. í Ijósi þess að þekking er
„vald" gerir birting bókstaflega allra
gagna Hellarannsóknafélagsins í
bókinni íslenskir hellar félaginu afar
erfitt fyrir. Þá hefur félagið einnig
„skrifað upp á" bókina í formi yfir-
lestrar og samþykkis margra félags-
manna. Hvernig á það í því ljósi
að geta brugðist við? Þótt áhugi á
hellaskoðun sé vissulega til staðar,
er félagið fámennt og magnlítið og
hvergi nærri í stakk búið til að vera
sá ráðgefandi vörslu- og umsjón-
araðili hraunhellanna sem samn-
ingurinn við Náttúruvernd ríkisins
gerði ráð fyrir.
Ástandið er satt best að segja
erfitt. Það er hugsanlegt að stofna
nýtt félag sem lætur sig verndun og
varðveislu hraunhella varða, en á
þessari stundu ekki aðvelt. Til að
slíkt félag geti látið verulega til sín
taka þarf það að búa yfir þekkingu
og getu, njóta trausts og hafa fjár-
hagsgrundvöll. Gera þarf sértæka,
bindandi samninga og sérstakar
fjárveitingar þurfa að koma til.
Hafa ber í huga, eins og áður hefur
komið fram, að hellarnir verja sig
ekki sjálfir.
UMRÆÐA
Umgengni okkar við hraunhella
landsins hefur verið og er okkur
enn til vansa. Tökum sem dæmi
Surtshelli, sem til skamms tíma
var þekktasti hraunhellir ver-
aldar.23 Allar viðkvæmar mynd-
anir eru löngu horfnar, beinin í
Beinahelli, 1000 ára gamlar fornleif-
ar (11. mynd),43 eru nánast horfin
og töluvert rusl og sót er í hellinum.
Ekkert, bókstaflega ekkert, hefur
verið gert fyrir þennan merka helli.
Ekkert hefur heldur verið gert til að
bæta aðgengi að Stefánshelli, sem
er á margan hátt betri helmingur
Surtshellis-Stefánshelliskerfisins,35
hálfgert völundarhús, lítið hrun-
inn og, þótt skemmdur sé, einn af
áhugaverðari og öruggari hraun-
hellum landsins.
Ein forsenda þess að hægt sé að
bregðast við er að almennt verði
litið svo á að skemmdir á viðkvæm-
um myndunum séu ekki ásættan-
legar. Vandinn verður ekki leystur
nema við nálgumst hann frá því
sjónarmiði, jafnt einstaklingar,
ferðaþjónustan og hið opinbera.
Við verðum að íhuga vandlega hver
verðmæti við höfum í höndum,
hvers virði það er að varðveita þau
og hvernig við getum gert það.
Hvers virði er einn dropsteinn og
hvers virði er eitt dropstrá?
Þótt tölur þar um séu ekki til,
nema að afar takmörkuðu leyti,
hafa hraunhellarnir verið og eru
enn eftirsóttir af almenningi og
ferðamönnum. Gildi þeirra er mikið
og fer hratt vaxandi.
Það er ekkert einfalt mál að
ákveða og ná samkomulagi og sam-
stöðu um hvaða hellum skuli loka
og hvernig.13'14 Eigi að gera við-
kvæma hella sýningarhæfa verður
það að gerast út frá sjónarmiði virð-
ingar og að skaði sé ekki ásættan-
legur.27 Fáeinir slíkir hellar eru til
hérlendis. Þeim verður að loka og
afmarka myndanir. Takmarka þarf
aðgengi við það sem hellarnir teljast
þola og setja fylgd ábyrgra aðila
sem skilyrði.
í lokunum og aðgengistakmörk-
unum felst forsjárhyggja, nokkuð
sem iðulega á afar illa við okkur
íslendinga. Okkur ber hins vegar að
takast á við vandann. Það þýðir að
við verðum að takast á við sjálf
okkur! Fullreynt er að aðgerðaleysi
leiðir til tjóns.
Hvaða hella á að gera aðgengi-
lega? Við hverja þarf að semja?
Hverjir eru tilbúnir og/eða þar til
bærir að hafa umsjón með hellum?
Hvernig á að fjármagna lokanir?
Hvaðan á að fá fjárveitingar. Eru
einhverjir tilbúnir til sjálfboða-
starfa?
Varðveisluaðgerðir eru æði flókið
mál, efni í margar bækur. Mikil-
vægt er að sinna fræðslu, kennslu
og leiðsögn. Sýna þarf mikla nær-
gætni í umfjöllun og umgengni um
viðkvæma hella, sérstaklega varð-
andi staðsetningu. Næst koma
síðan „neyðarráðstafanir", til
dæmis lokanir með mismiklum
aðgengistakmörkunum, og að
lokum hreinsun hella og viðgerðir
á myndunum.
Þegar þetta er skrifað er friðlýs-
ing Kalmanshellis sem náttúru-
vættis langt komin. Viðkvæmasta
hluta hellisins var lokað í sátt við
alla hlutaðeigandi sumarið 2007.
Verndar- og varðveisluaðgerðir í
Leiðarenda, í Skúlatúnshrauni í
landi Hafnarfjarðar, eru í burðar-
liðnum.22 Tillögur hafa verið lagð-
ar fram við Umhverfisstofnun um
lokun Vatnshellis í Purkhólahrauni
og lagfæringu dropsteina í helli-
num.17 Þeirri hugmynd var í leið-
inni varpað fram að hellirinn, sem
er tilvalinn sýningarhellir, verði
gerður að sýningar- og kennslu-
helli. Þá hefur undirritaður lagt
fram lista, við Umhverfisstofnun
og umhverfisráðuneyti, yfir all-
marga hella sem þarf að friðlýsa,
vernda sérstaklega og/eða, að
hinu fyrra gefnu, bæta aðgengi
að.44
129