Náttúrufræðingurinn - 2006, Qupperneq 17

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
(m.a. vegna þrýstings smásjárglerj-
anna) og það er einnig sú ltlið sem
gefur sérkenni þeirra best til kyrtna
og er oftast teiknuð eða ljósmynduð.
Veggir liinna dæmigerðu djásn-
þörrmga (placoderm desmids) eru
þykkir og harðir og samanstanda af
2-3 lögum, með ólíkri efnagerð.
Innsta lagið er úr sellulósa (beðmi),
miðlagið úr sellulósa og pektíni, oft
með nokkru íblandi af jámsöltum,
sem hafa gula eða brúna liti og geta
myndað þverbelti einkum í skor-
unni. Þessi tvö lög eru oft með
götum (pores), sem oftast er raðað í
sérstakt mynstur, mismunandi eftir
tegundum. Ysta lagið er hlaupkennt,
aðallega úr pektínefnum. Tegundir
af Mesotaeniaceae og Zygnemataceae
hafa ekki slík göt og veggir þeirra
eru oftast tvílaga.
Margir djásnþörungar geta hreyft
sig úr stað, líklega með því að þrýsta
slímefni út um götin á einni hlið
frumunnar, og gerist sú hreyfing í
smárykkjum (sbr. kísilþörunga).
Þetta er hægt að prófa með því að
stilla glasi með djásnþörungum í
birtu; þá safnast þeir að birtuhliðinni.
Sagt er að sumar Closterium-tegundir
geti shmgið sér á endum, með því að
festa þá og losa til skiptis. I gamla
daga álitu því sumir fræðimenn
djásnþönmga vera dýr.
Vanalega eru tveir grænuberar
(chloroplast) í hverri frumu, einn í
hvorum frumuhelmingi. Þeir eru
margvíslegir að lögim eftir ættkvísl-
um og tegundum og má því oft nota
þá til greiningar. Flestar tegundir
hafa mörg litkom (pyrenoid) í hverri
frumu og oft eru tvær eða fleiri
safabólur í frumunum. Frumukjarninn
er næstum alltaf í brúnni, mitt á milli
hálffrumna, og tengist oft grænu-
berum beggja vegna.
Þó að kísilþörungar og djásnþörungar séu
af ólíkum toga og varla neitt skyldir, er viss
Kking milli þessara flokka. Báðir hafa um sig
hýði eða skeljar sem hafa geysilegan form-
breytileika og fegurð. Báðir eru mjög
útbreiddir og geta lifað við margvíslegar
aðstæður, jafnvel á landi, og báðir hafa
möguleika að hreyfa sig úr stað með slím-
skriði. Frumuskipting þeirra er lfka dálítið
svipuð. Þama er um hliðstæða þróun að
ræða, sem reyndar er ekki fátíð í lífríkinu.
Flokkun og æxlun
Djásnþönmgar tilheyra okpörunguin
(Conjugata/ Conjugatophyceae/
Zygnematophyceae) sem eru flokkur
í fylkingu eða ríki grænþörunga
(Chlorophyta). Okþörungar hafa
engin sundform með svipum eða bif-
hárum eins og títt er meðal annarra
grænþörunga, í það minnsta hjá
1. mynd. Skjalddjásn, líklega Micra-
sterias rotata, myndirnar eru teknar með
sérstakri lýsingu og því eru litir ekki
raunverulegir (Frieder Sauer: Mikro-
skopieren als hobby. Stuttgart 1980).
Þörungurinn til vinstri er nýlega búinn
að skipta sér og nýjar hálffrumur eru að
vaxa upp.9
kynfrumum þeirra. I stað þess hafa
þeir sérkennilega æxlunaraðferð,
sem felst í því að tveir einstaklingar
tengjast saman og kjarnasamruni
(frjóvgun) á sér stað og myndun
okfrumu, sem vanalega er dvalastig
þörungsins. Þetta er kallað konjuga-
tion (af lat. forskeytinu con = sam- og
jugum = ok, þ.e. tré sem tengir
saman tvo dráttaruxa á homunum),
á íslensku okfrjóvgun og flokkurinn
okþörungar. Orðið okfruma (zyg-
ote) er leitt af samsvarandi grísku
orði. Svipað kynferli tíðkast einnig
hjá sveppaflokki sem kallast ok-
sveppir (Zygomycetes).
Við frjóvgun djásnþörunga um-
lykjast tvær frumur hlaupefni, síðan
klofna þær sundur á brúnni og út úr
þeim báðum skríður frymi í líki
amöbu, sem skoða má sem kyn-
frumur. Þær renna saman og kjamar
þeirra mynda einn tvílitna kjama og
verða að okfrumu (3. mynd). Sumar
tegundir mynda rör (conjugation
tube), þar sem samruninn á sér stað,
og fyrir kemur að frymi annarrar
frumunnar fari inn í hina. Rýriskipt-
ing, með helmingsfækkun litninga,
fer oftast fram strax eftir samrunann
eða við spírun okfrumunnar. Þá
verða ávallt til fjórir kjamar en vana-
lega aðeins tvær frumur, sem fyrst
eru tvíkjama en síðan hverfur annar
17