Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 57

eigi uppruna sinn í einu eða fleiri eftir-
talinna i'erla:
1. Djúpu streymi grunnvatns frá há-
lendari stöðum til láglendari um
sprungur eða aðrar lekar jarðmyndanir.
2. Hræringu í ungum sprungum sem
myndast hafa við höggun á gömlum
berggrunni vegna spennástands í jarð-
skorpunni.
3. Reki háhitasvæða út úr gosbelt-
unum og kólnun þeirra eftir að varma-
gjafinn dofnar og fjarar út.
4. Við kvikuinnskot í sprungur eða
öðruvísi lekan berggrunn sent liggur að
gosbeltunum.
Þorkell Þorkelsson (1910), Þorvaldur
Thoroddsen (1911) og síðar Trausti
Einarsson (1937, 1942) veittu því at-
hygli að laugar og hverir á lághita-
svæðurn landsins eru oft við misgengi
og bergganga sem bendir til þess að
heita vatnið leiti gjarnan upp með
þessurn brotalömum í berggrunninum.
Seinni tíma rannsóknir á ljölmörgum
jarðhitasvæðum á ýmsum stöðum á
landinu sýna að hverir og laugar konia
víða upp í röð á beinni línu sem getur
verið tugir, jafnvel hundruð metra á
lengd, eins og við Arhver í Reykholts-
dal (Axel Björnsson o.fl. 1990). Víða
sjást gangar eða sprungur nálægt
laugaröðinni eða þessar brotalamir
koma fram við jarðeðlisfræðilegar
mælingar. Tengsl lauga og hvera við
sprungur og ganga benda til þess að
heita vatnið komi upp um þessar veilur
í berggrunninum. Samt geta þessar
brotalamir í berggrunninunt teygt sig
langt út fyrir öll jarðhitaummerki og
raunar er engan jarðhita að sjá við
flesta bergganga og misgengissprung-
ur.
A síðustu árum hafa jarðfræðirann-
sóknir á mörgurn jarðhitasvæðum leilt
í ljós að jarðhitinn er tengdur sprung-
um sem hreyfing hefur orðið á eftir að
ísöld lauk. I Glerárgili í Eyjafirði hefur
t.d. fundist sprunga í malarlögum frá
nútíma og í henni eru útfellingar af
efnum úr jarðhitavatni (Ólafur G.
Flóvenz o.fl. 1984a). Greinilegar
sprungur frá nútíma sjást líka við
Deildartunguhver í Borgarfirði (Lúðvík
Georgsson o.i'l. 1984), á Laugarvatni
og víðar á Suðurlandsundirlendi. Raun-
ar er til fjöldi dæma um að rennsli og
hiti í hverunt og laugum breytist í
kjölfar jarðskjálfta sem bendir til þess
að jarðskorpuhreyfingar sem jarð-
skjálftunum valda breyta lekt þeirra
sprungna sem heita vatnið rennur upp
um. Sent dæmi má nefna hitnun á vatni
í laugum að Lauglandi á Þelamörk eftir
Dalvíkurjarðskjálftann 1934 (Ólafur G.
Flóvenz o.fl. 1984b), tímabundna þorn-
un lauga að Helgavatni í Borgarfirði
eftir jarðskjálftahrinuna í Þverárhlíð
1974 og eins tímabundna þornun laug-
ar að Eyvík í Grímsnesi eftir skjálfta
1967. Á þessum tveim síðastnefndu
stöðum komu laugarnar upp aftur, nteð
þreföldu rennsli og 2-3°C heitara að
Helgavatni en svipað og áður var að
Eyvík.
DREIFING LÁGHITANS
Eins og áður kom l'ram er lághita
víða að finna í kvarterum og tertíerum
bergmyndunum landsins (9. mynd).
Kristján Sæntundsson og Ingvar Birgir
Friðleifsson (1980) áætla að heildar-
rennsli úr hverunt og laugum á öllum
lághitasvæðum landsins sé um 1800
lítrar á sekúndu. Almennt séð er hiti
hæstur í þeirn lághitasvæðum sem næst
liggja gosbeltunum og fer hann lækk-
andi eftir því sem fjær dregur (Stefán
Arnórsson, 1975, Stefán Arnórsson og
Sigurður R. Gíslason 1990).
Lághitinn er alls ekki jafndreifður
um landið. Jarðhiti er sáralítill á
Austur- og Suðausturlandi, austan við
eystra gosbeltið. Stærslu lághitasvæðin
liggja sunnan- og vestanlands, beggja
51