Náttúrufræðingurinn - 1993, Blaðsíða 75

10. mynd. Burnirót (Se-
dum roseum) er ein fárra
blómplantna sem er sér-
býla, þ.e. hver planta ber
annaðhvort aðeins frjóar
frævur (kvenplanta) eða
aðeins frjóa fræfla (karl-
planta). Myndin sýnir
náttfiðrildi sækja blóm-
sykur í kvenblóm en
burnirót er talin vera skor-
dýrafrævuð. Ljósrn. Þóra
Ellen Þórhallsdóttir.
þroskast kímplantan í fræinu áður en
því er dreift. Ein fárra undantekninga
er musteristré (Ginkgo) en þar virðist
frjóvgun ekki verða fyrr en eftir að
fræinu liefur verið dreift. Þannig voru
hugsanlega flestar hinna fornu fræ-
plantna. Elstu fræ sem bera greinanlegt
plöntukím eru frá permtímabili. Þau
eru talin vera um 270 milljón ára göm-
ul, nær hundrað milljón árum yngri en
allra elstu fræin (Raven o.fl. 1992).
Það var einmitt í byrjun permtímabils
sem margir núlifandi hópar berfræv-
inga komu fram og byrjuðu að breiðast
út: barrtré, köngulpálmar og musteris-
tré. Um svipað leyti rak meginlöndin
saman í risalandið Pangeu og miklar
breytingar urðu á loftslagi; í stað hins
hlýja og raka loftslags sem ríkti á
kolatímabili tók við þurrt og víða kald-
ara veðurfar. Hugsanlega hefur fræið
átt betri afkomumöguleika í óhagstæðu
loftslagi ef kímplantan þroskaðist í
fræinu meðan það var enn á móður-
plöntunni.
HLUTVERK OG MIKILVÆGI
FRÆJA
Fræ gegna margvíslegu hlutverki
(Harper 1977, Janzen 1986). Þau eru í
fyrsta lagi leið plöntunnar til fjölgunar
og það stig lífsferilsins sem dreift er og
sér um landnám á nýjum stöðum.
Plöntukímið í fræinu er afsprengi
okfrumunnar og upphaf að tvílitna gró-
liðnum. Hjá þeim hópum plantna sem
ekki bera fræ, t.d. burknum og mosum,
er gróunum dreift og það eru þau sem
sjá um landnám á nýjum svæðum.
Ólíkt fræjum eru gró einlitna og upp-
hafið að kynlið.
Mjög oft eru fræin sá hluti ævi-
skeiðsins sem lifir helst af óhagstæðar
árstíðir og hamfarir. Fræið sjálft geym-
ir næringarforða fyrir kímplöntuna sem
nýtist til vaxtar fyrst eftir spírun. Fræið
er líka sá hluti æviskeiðsins sem erfða-
fræðileg fjölbreytni kemur fram á.
Vert er að minna á það í þessu sam-
bandi að hin ólíku hlutverk fræja eru
ekki endilega tengd. í fljótu bragði
69