Andvari - 01.01.1988, Síða 56

54
JÚN VIÐAR JÓNSSON
ANDVARI
tíma þegar hún var að vinna sig upp úr áhugamennskunni. Hér skal ekki
rifjuð upp rimma sú sem Kamban lenti í við Leikfélag Reykjavíkur, þegar
hann kom hingað árið 1927 og til stóð að hann ynni að sviðssetningum á
vegum félagsins. Þeim skiptum lauk með svo algerum sambandsslitum að
leikrit eftir hann sást ekki eftir það á sviðinu í Iðnó fyrr en á jólum 1945, hálfu
ári eftir að höfundurinn var allur. Um það verður ekki heldur deilt að sem
leikskáld hefur hann ekki skipt íslenska leikmennt nærri eins miklu máli og
Jóhann Sigurjónsson eða jafnvel Matthías Jochumsson með Skugga sínum.
Óhjákvæmilegt er að spyrja þess hvað hafi helst valdið öllu því mótlæti sem
Kamban átti við að stríða, en ljóslega kom þar fleira en eitt til. Að nokkru
leyti er hætt við að skýringa sé að leita í skapferli hans sjálfs, því að hann var
stoltur maður fyrir eigin hönd og listar sinnar, og gat brugðist hart við, þætti
honum sér misboðið — sem gerðist víst oftar en einu sinni í lífi hans. En það
er ekki heldur hægt að horfa framhjá þeim möguleika að á bak við a.m.k.
suma þeirra árekstra og umbrota, sem setja svip á feril Kambans megi greina
einhverja dýpri óánægju innra með honum sjálfum, óánægju sem stafaði af
því að hann náði ekki jafn langt og hann ætlaði sér. Hann gerði til sín miklar
kröfur, en var sem skáld mjög mistækur; hnökrar og gallar auðfundnir á
mörgum verka hans og sum þeirra beinlínis andvana fædd. Haft hefur verið á
orði að hann hafi verið heldur ófrumlegur höfundur, skáldeðlið ekki nógu
frjótt, eins og Kristinn E. orðaði það. Þessa skoðun er ekki erfitt að styðja
rökum: Kamban er yfirleitt alveg hefðbundinn í list sinni, fetar troðnar slóðir
og styðst gjarnan við ákveðnar fyrirmyndir; þannig eru æskuverkin samin
undir sterkum áhrifum frá Jóhanni Sigurjónssyni og síðrómantíkinni, síðar
gengið í læri til meistara ádeilu- og umræðuleikritsins, sjálfsagt einkum
Ibsens og Bernard Shaws. í athugunum sínum á skáldskap Kambans hefur
Helga Kress einnig dregið saman ýmis dæmi sem virðast staðfesta þörf hans
fyrir að ganga í smiðju til annarra skálda.
En hér er að fleiru að hyggja og kannski dálítið hæpið að draga mjög
eindregnar ályktanir af ytri líkindum einum saman; skáld geta verið bæði
persónuleg og sjálfstæð, þó að þau stundi ekki á einhverjar formbyltingar.
Það, sem mér finnst menn einkum ekki hafa metið sem skyldi við Guðmund
Kamban, er hversu dramatísk gáfa hans er mikil, tilfinning hans næm fyrir því
sem tjáð verður í þessu listformi. Að sönnu er erfitt að sanna slíka fullyrðingu
með rökum eða dæmum, en þó ætla ég að leyfa mér að láta í Ijós þá skoðun að
Kamban hafi að þessu leyti verið ofjarl Jóhanns Sigurjónssonar; að hann hafi
verið af eðlisávísun meiri dramatíker en Jóhann — og þá að sjálfsögðu
nokkur annar íslenskur leikritahöfundur. Með þessu er ég alls ekki að segja
að ég telji jafnvel bestu verk Kambans viðlíka góðan og áhugaverðan skáld-
skap og Fjalla-Eyvind, Galdra-Loft eða Lygarann. Ég held því hins vegar
óhikað fram að þrátt fyrir mikla galla búi Hadda Padda yfir stórum kröftugra