Andvari - 01.01.1988, Blaðsíða 129

andvari
MENNING OG BYLTING
127
lögmál lífs og sambýlis. Halldór Guðmundsson ofmetur þýðingu Vefarans
mikla að þessu leyti. Sér ekki skóginn fyrir trénu eina. Með þessu er ekki gert
lítið úr skáldsögu Halldórs Laxness. Á það skal aðeins bent að hún er hluti
myndar en ekki myndin öll.
I riti sínu telur Halldór Guðmundsson að höfundur þessarar ritgerðar hafi í
Mynd nútímamannsins „ofmetið þýðingu Gunnars [Gunnarssonar] fyrir endur-
nýjun íslenskra bókmennta á þriðja áratugnum“6. Verk Gunnars hafi ekki falið
í sér róttæka nýjung heldur fjalli þau á hefðbundinn hátt um fáein þemu
módernismans. í þeim birtist, segir Halldór, „kreppan í heimssýn mennta-
manna sem kreppa almennra tilvistarskilyrða, og fjarvera þjóðfélagslegrar og
sögulegrar vitundar bendir til tímans fyrir heimsstyrjöld“7. Samkvæmt þessu
hefur sérstök söguleg vitund orðið til á stríðsárunum og „kreppu almennra til-
vistarskilyrða“ þá væntanlega lokið árið 1918. Það er að sjálfsögðu fráleitt því
að „tilvistarlegum“ bókmenntaverkum fjölgaði mjög eftir fyrri heimsstyrjöld.
Sögur Gunnars skortir að auki ekki sögulega vitund. Með þeim bregst höfund-
ur við menningarlegri þróun og reynir að færa stríðsreynslu í orð eftir megni,
komast yfir ákveðna heimslokasýn. Gunnar upplifði líkt og Jóhann og Halldór
árekstur hefðbundinna og nútímalegra gilda. Allir fást þeir við fjarstæður í
verkum sínum. Allir skynja þeir vandann sem kreppu siðmenningar. Hneigðin
er hin sama þótt fyrirferð gamals og nýs sé með ýmsu móti.
Gunnari reyndist að mörgu leyti erfitt að fjalla um menningarbyltinguna á
listrænan hátt því að tengsl hans við söguhátt og hugarfar fyrri tíma voru sterk.
Á það er bent í Myndnútímamannsins þótt Halldór geti þess að engu's. Gunnari
tókst eigi að síður að flytja íslenska skáldsögu um áfanga hvað formsköpun
snertir. Með Sælir eru einfaldir (1920) kemur ný listræn aðferð til sögu í ís-
lenskri skáldsagnagerð. Hin myndhverfða, goðsögubundna skáldsaga verður
01.
Hefðir og nýjungar
í umræðu um menningar- og bókmenntabyltingu hefur stundum orðið til ein-
föld andstæða,/yr/> og eftir, líkt og ákveðið augnablik hafi skipt sköpum og allt
breyst í einni svipan, fjölbreytni og hreyfanleiki hafa tekið við af einhæfni og
stöðnun. í slíkum tilvikum er einn þáttur menningarinnar þaninn út og hann
gerður að mælikvarða án tillits til annarra. Hvort „nútímaðurinn“ kom til
landsins árið 1920 eða 1927 verður að háalvarlegu deiluefni. Fyrir kemur til
dæmis að dregin er upp skörp andstæða milli manns 19du aldar og okkar aldar
~ sveitabarnsins og borgarbúans. Allt á að hafa leystst úr læðingi þegar íbúum
tók að fjölga í Reykjavík upp úr seinustu aldamótum. Er þá horft fram hjá því
að íslenskir menntamenn á 19du öld sóttu reynslu sína að miklu leyti í glaum
stórborgarlífsins, firringu þess og nautnir. Að því leyti voru þeir jafn miklir nú-
timamenn og hinir sem síðar komu.