Fálkinn - 09.12.1949, Blaðsíða 4

4.
FÁLK'INN
Ifórull 09 fróður ÍMingur
Eitt sinn í haust, undir rökkur,
ók ég um fjölfarna götu í Vesturbæn-
um. Á tröppunum á stóru húsi sá
ég freíhur lágan mann, vel búinn,
gráhærðan, stórleitan, hnakkamikinn
og ennisbreiðan, knýja dyra. Hann
mun þá Jiafa verið búinn að liringja
dyrabjöllunni nokkrum sinnum, því
að um Jeið og ég ók fram lijá, sner-
ist liann á hæl á tröppunum og
gekk varlega niður þær. Hann leit
á mig snögglega, en í sama mund
var ég þotinn framhjá. En svipur
lians greyptist í vitund mína. Mér
datt í liúg. „Hver er liann þessi
gamli kviki maður? Hann er nýr
á sjónarsviðinu.“ Og þessi svipur
var lifandi, sérkennilegur, valíti
forvitni, festist í minningunni.
Eg frétti í liaust, að dr. Jón Stef-
ánsson væri kominn á Elliheimilið.
Um leið og ég heyrði það, datt mér
i hug, hvort að gamli maðurinn á
tröppunum myndi ekki hafa verið
liann. Nokkru síðar ákvað ég að
fá liann lieim til mín og rabba við
liann. Eg bað kunningja minn að
gangast í þvi fyrir mig livort ég
gæti fengið viðtal við hann og fékk
þau svör, að það væri sjálfsagt.
Akveðinn tími var tiltekinn, sem
liann kæmi til mín, og þegar stund-
in nálgaðist, lá ég í glugganum.
Bæði var, að ég vildi taka á móti
Jionum á tröppunum og svo lék mér
allmikil forvitni á þvi að sjá livort
að liugboð mitt um liann og gamla
manninn á tröppunum reyndist rétt.
Og þarna kom liann. Það var rétt.
Og nú hefir Jiann setið í stofunni
minni í þrjá klukkutíma og farið
með mig um öll lönd og allar aldir.
Og ég held að ég liafi sjaldan
skemmt mér eins vel.
Mér finnst það furðulegt, að hér
skuli vera á meðal oltkar íslending-
ur, sem hefir átt að kunningjum
Strindberg, Ibsen, Björnson og
Bernard Shaw, sem hefir átt viðtal
við Bismark, járnkanslarann, scm
hefir verið giftur aðalskonu á eyju
í Indlandshafi, ferðast um alla Af-
ríku, verið búsettur i Marokko, átt
s\'o að segja heimili í meira en
hálfa öld í British Museum, gert þar
merkar bókmenntalegar uppgötvanir
um Giordano Bruno og álirif lians
á Sliakespeare, setið þar hjá Lenin
og konungi Póllands, kennt við
Lundúnaháskóla, skrifað bréf sem
Mussólíni hefir lilegið sig máttlaus-
an að — og farið ríðandi á is-
lenskum hestum aldamótaárið eftir
endilöngu Englandi .... Svo að
nokkuð sé talið.
En það er vist best að reyna að
draga saman í heild eilthvað af þvi
sem ég jós úr þessum fræða- og
ævintýrasjó á þessum þremur stund-
um, og er mér þó Jjóst, að það verð-
ur aðeins svipur hjá sjón. Það er
aðeins bót í máli, að fyrri hluti af
ævisögu hans, tæpar 400 síður, er
að koma út — svo að þar geta
menn lesið allt, ekki aðeins þreifað
á skurninni, eins og hér er gert.
Dr. Jpn Stefánsson er logandi af
fjöri. Þegar hann fótbrotnaði og
mjaðmarbrotnaði síðastliðinn vetur,
sögðu læknarnir honum, að hann
yrði að liggja i 3—4 mánuði. En
það var ekki meira en vika liðin
frá slysinu þegar hann fór á fætur.
„Og ég gat vel gengið“. Læknarnir
urðu alveg liissa, svo að þeir fóru
að rannsaka i honum blóðið. „Og
þeir sögðu að rannsókninni lokinni,
að það væri eins og i liálffertugum
manni. Já, það var blóðið sem gerði
það.“ — Og þó er hann 87 ára.
Hann fæddist að Grund í Grund-
arfirði 4. nóvember 1802. Faðir hans
var bóndi, lireppstjóri og nokkurs
konar lögreglustjóri. Hann kunni
frönsku, enda þurfti hann oft á því
að halda, því að franskar duggur
komu á fjörðinn og faðir lians fór
út í hverja einustu þeirra. Hann liét
Stefán Danielsson og var dugnaðar-
maður og vel gefinn, en móðir hans
var stórættuð og velættuð, dóttir Árna
Þorsteinssonar sýslumanns, sem var
hinn mesti liöfðingi livernig sem á
hann var litið. Hún hét Jakobína.
Strax á unga aldri ltom í ljós, að
Jón var miklum gáfum gæddur og
foreldrar hans ákváðu því að setja
hann til mennta. Hann lagði þvi land
undir fót og fór í Latínuskólann
árið 1876. Hann bjó þá hjá Jóni
Hjaltalín landlækni, er var þá orð-
inn þungur á sér og á ferðum sín-
um um bæinn studdist hann oft við
skólapiltinn. Bústýra Hjaltalins en
ekki uppeldissonur, í 6 ár, erfði all-
ar eigur hans.
„Eg var heppinn með kennara í
Latínuskólanum. öll skáldin þrjú,
Steingrimur, Gröndal og Matthías
kenndu mér, en rektor var Jón Þor-
kellsson eldri. Eg varð ekki siður
heppinn með skólafélaga. Meðal
þeirra voru Jón Þorkellsson forni
og Niels Finsen. Eg var oftast hæst-
ur, en Níels með hinum lægstu. Við
áttum það sameiginlegt tveir, að
við vorum einrænir. Eg lá alltaf í
bókum, var sannkallaður bókaorm-
ur en Níels var alltaf með hugann
fullan af rannsóknum. Við fórum
báðir dálítið einförum, en það
varð til þess að við hændumst hvor
að öðrum. Eg varð svo heppinn
eitt sinn að geta sagt Níels frá mið-
aldalækni, sem hafði Jæknað hör-
undssjúkleika með þvi að klæða
herbergi innan með rauðu, ég man
alltaf hvað Niels varð liugsi þegar
ég sagði honum frá þessu. Níels var
ekki mikill námsmaður, en hann
var gáfaður og rannsóknarþorsti
lians óslökkvandi. Hann átti erfitt
uppdráttar eins og flestir hugsuðir.
Þegar liann hafði sigrað, sendu
danskir læknar nefnd á fund hans,
en læknarnir liöfðu ætíð verið hat-
rammir i hans garð. Nefndin bar
fram sínar heillaóskir, en Níels
svaraði: „Gott hefði verið að ég
hefði fengið að njóta stuðnings yð-
ar meðan ég var að brjótast áfram,
en nú þarf ég ekki á honum að
halda.“ Meira sagði liann ekki ..“
Árið 1882 sigldi Jón Stefánsson
og lióf nám við háskólann i Kaup-
mannahöfn. Lauk liann öllum prófum
með bestu einkunnum og nam ensku,
enska málfræði, sögu enskrar tungu
og enskar bókmenntir. Tók hann
doktorspróf í þessari grein. Kenn-
ari hans, enskur maður, vildi að
hann tæki við prófessorsembætti
hans, er hann hætti, en það var
veitt hljóðfræðingnum Ottó Jesper-
sen. — En svo strauk hann danskt
ryk af fótum sínum — og fór um
Þýskaland til Englands. Það var
1893. Og þar var hann svo að segja
óslitið í 50 ár, þar til liann kom
heim fyrir jólin í fyrra.
Vitanlega fékk doktorinn sér her-
bergi, en svo má segja að hann sett-
ist að í hinu risavaxna heimsbóka-
safni British Museum, frægasta safni
veraldarinnar; hvelfingin yfir lestr-
arsalnum er einu feti meira i þver-
mál en hvelfingin yfir Péturskirkj-
unni i Róm. Menn af ýmsum þjóð-
um, fróðir menn, dvelja þar. „Þar
sem maður getur jafnvel kynnst öll-
um heiminum án þess að fara um
iöndin, þar eru geymdar bækur allra
alda, og má segja, að enn sé margt
ókannað þar til fulls eins og úthöfin.“
Já, það má segja að British
Museum hafi verið heimili dr. Jóns
Stefánssonar i meira en hálfa öld.
Hann kom þangað á hverjum morgni
og dvaldj þar til kvölds. „Það er
ekki aðeins mesta bókasafn heims-
ins, heldur ríkir þar alveg sérstakt
andrúmsloft. Þar eru allir starfs-
menn þjónar gestanna, vilja allt fyr-
ir þá gcra og þar koma allir kunn-
ustu menn heimsins. Þar kynntist
ég tilvonandi PóIIandskonungi. Þar
sá ég Lenin. Hann var þumbari,
vann frá morgni til kvölds, kom áð-
T7m
Dr. Jón Stefánsson 82ja ára að aldri,
á skátamóti í London.
ur en var opnað og fór um leið og
lokað var, svaraði ekki þó að á
hann væri yrt og ávarpaði aldrei
neinn að fyrra bragði, en vinnu-
hestur var hann, þessi lágvaxni mað-
ur. Ekki kynntist ég honum þó að
ég sæi hann daglega, en ég kynnt-
ist öðrum Rússa miklu glæsilegri
andans manni, anarkistaforingjan-
um Krapotkin fursta. Ilann vildi
enga stjórn liafa og dáðist að hinni
fornu íslensku stjórnarskipun, þar
sem engin stjórn var raunverulega
til i landinu, en að eins lögsögu-
maður. Hann sagði það við mig, að
þar væri sönnun þess að fólkinu
liði best þar sem engin stjórn væri.
Hann var sannkallað góðmenni,
hvað svo sem menn segja um stjórn-
málaskoðanir hans. Hvernig væri að
við íslendingar strikuðum yfir all-
ar stjórnarmyndanir nú i stjórnar-
kreppunni og tækjum upp það form,
sem dugði okkur svo vel á fjórða
hundrað ár?
En ég kynntist fleiri mikilmenn-
um. Eg þekkti Maeterlink, liið heims
fræga leikritaskáld, Eg heimsótti
Björnstjerne Björnson, talaði við
Ibsen, skrifaðist á við Strindberg,
enda þýddi ég leikrit eftir hann.
Eg átti viðtal eitt sinn við Bismark,
járnkanslarann þýska eftir að hann
lét af störfum. Hann vildi ekki taka
á móti neinum, en hann tók á móti
mér af þvi að ég var íslendingur.
Við röbbuðum góða stund saman.
Eg þekki Bernard Sliaw og lief þekkt
hann i nærri hálfa öld. Við kynnt-
umst hjá William Morris meðan
Shaw var enn blaðamaður og ó-
þekktur sem skáld. Hann segist ætla
að verða 150 ára. Eg þekkti Verner