Menntamál - 01.10.1970, Blaðsíða 23

rithönd, þannig á og hver þjóð sína sérstökn
handskrift á þessu mikla bókfelli tímans.
Enda þótt lilutir og form séu glöggir speglar
samtíma sem og liðinnar menningar, standa hin
eiginlegu listaverk, sem svo eru nefnd, samt sem
óbreytt og talandi tákn um heimsmynd, efna-
legar aðstæður, andlegar hræringar og menning-
arátök hverrar aldar um sig, og hvers liöfundar
sem að þeim vann. Þar hefur straumur tímans
ekkert af sorfið. Þar birtist okkur liðinn tími í
nútíð, jafnvel sem dagur, sem stund. Þar stönd-
um við í sporum manns, sem genginn er fyrir
öldum eða árþúsundum, en er þó lifandi í lista-
verkinu: Við getum lesið í frjóan huga hans
og horft með hugsandi augum hans. Hvaða sagn-
ritun á nokkuð sem til slíks sé að jafna.
Rétt eins og er um náttúruskoðun, þannig á
nautn af listaverkum sér mörg stig. Hægt er að
njóta af yfirborðinu einu. Hægt er að gleðjast
og hrífast og festa í lmga sér þau forrn sem
listaverkið býr yfir, söguna sem það segir eða
átökin sem það tjáir. Og enn er hægt að njóta
þess og skyggnast samt á bak við, inn í heim
þeirra hugmynda sem þar eru að verki, inn í
persónugerð höfundarins og margslungna sam-
tíð hans. Þar erurn við stödd í lifandi sögu, að
vísu ekki einhlýtri, en sem helgast þó af öllum
samskiptum tímans, efnalegum sem andlegum.
í hverju listaverki býr reynsla kynslóða, ákvörð-
un samtíðar og sá vaxtarbroddur nýrra tíma, sem
frumleg hugsun er Hvað okkar eigin tíma snert-
ir, efast ég um að þeir stormar sem geysa, þau
átök kynslóða eða baráttan fyrir nýju gildismati
í samskiptum manna, sem nú er háð, eigi sér
nokkurn ljósari aldarspegil en listirnar. Að nema
slíkar hræringar samtíma síns hlýtur að vera einn
Irumþáttur í menntun og menningu hvers manns.
Þegar yfir mannkynssöguna er litið, eru skeið
hennar ólík að því leyti, að sumum má kynnast
að mörgum leiðum og af mörgum gögnum; önn-
ur eru svo til óskiljanleg nema með tilhjálp
þeirra sjónlista sem eftir standa. Tökum frum-
tíma sögunnar, steinöldina eldri. Hvaða gögn
eigunt við um hana? Mannfræðilegar rannsóknir
af beinum, nokkur steinvopn, skarn, sem sýnir
að nokkru leyti mataræði, leifar um líkamsförð-
un. Á slíkum heimildum byggist venjuleg skóla-
saga. En hinir miklu, almáluðu hellar Frakk-
lands og Spánar, Lascaux eða Altamira, þar sem
maður þessa tíma stendur fyrir okkur ljóslifandi,
í trúarhugmyndum sínum, ótta, vonum og lífs-
baráttu, það er skólasögunni sem oftast lokuð
bók. Tökurn jarðyrkjutímann, steinöldina yngri:
Þar er steingröf með sálargati eða frjósemin
kvengerð, eins og Venus von Willendorff, nær-
tækari til skilnings á viðhorfi aldarinnar en
nokkur heimild önnur sem við eigum. Einhver
fegursti vorblómi Evrópu stóð á eyjunni Krít á
öðru árþúsundinu fyrir tímatal okkar. Að vísu
eru til ritaðar töflur, sem geyma vafalaust mik-
inn fróðleik, en letur þeirra er enn óráðið. En
þrátt fyrir það stendur þessi voröld okkur lif-
andi fyrir sjónum, í fögrum höllum sínum, vegg-
málverkum, styttum og leirkerum, svo engin
skrifuð heimildasaga gæti þokað okkur nær.
Þetta er og lokuð bók í mannkynssögu skólanna.
Svo við förum enn nær okkur og lítum á mið-
aldir Evrópu: Þar kann skólasagan að vfsu skil
á krossferðum, á hundrað ára stríðinu, á sigrum
og dauða meyjarinnar frá Orleans, já, og skóla-
spekin er nefnd þar sem dæmi um heldur leiðin-
lega kreddu, og þó ekki nema nafnið eitt. En
hið gotneska borgarsamfélag með himingnæfri
dómkikju sinni, einhverju haganlegasta og há-
leitasta lífsformi sem nokkur öld hefur búið sér,
— Jrað má Jtakka fyrir ef hennar sér stað í lítilli
grárri mynd. Slík saga nær engum tcngslum við
lífskviku tímans, hún er aðeins staðreyndir sem
iijótt þurrkast úr minni og enginn hefur neinu
glatað. Að leiðum listarinnar má hins vegar gera
líf Jtessa tímabils svo furðulega náið, svo raun-
verulegt, að það verður síðan þáttur í vitund
okkar, líkast sem við hefðum sjálf hrærzt í
Jnöngum miðaldagötunum, lesið dýrlingasögurn-
ar af sóllýstum litglerjum kirknanna og sjálf
horft, full stolti, á turninn rísa af jörðu til him-
ins, frá manni til guðs.
Hver skilur rókokótímann, sent hefur ekki í
huganum, að minnsta kosti, farið höndum um
silki hans, fleygt sér í langstólinn eða snert
postulín hans augum? Fyrir þeim sem ekki hefur
skoðað myndir Watteaus er hætt við að menúett-
MENNTAMAL
169