Tímarit lögfræðinga - 01.02.1995, Síða 74

Allt að einu skipta fordæmi miklu hér á landi. [...] Hver einstök dómsúrlausn veit
að tilteknu sakarefni og hefir úrslitagildi fyrir þá aðilja eina, sem hlut eiga að því
máli. En sakarefninu verður ekki ráðið til lykta, nema dómstóll taki afstöðu til þess,
hvaða réttarreglur gildi á þeim vettvangi, sem málið varðar. Af þessum sökum getur
hin einstaka úrlausn haft miklu rýmra gildi en sem lyktir tiltekins dómsmáls.12
Hann bætir við að þetta eigi við skýringu Hæstaréttar á tilteknum laga-
ákvæðum og einnig þegar hann móti reglur sem hvorki eigi upptök í settum
lögum né réttarvenjum. Þótt dómstólar geti breytt fordæmum girði það ekki
fyrir, að þau teljist til réttarheimilda. Dómstólar hafi væntanlega meira svig-
rúm til að endurskoða fordæmi og meta hallkvæmni þeirra en vera myndi um
sett lög.13
Þessar tilvitnanir sýna að í upphafi aldarinnar hefur verið tregða til að viður-
kenna fordæmi sem sjálfstæða réttarheimild og hlut dómstóla í að móta réttar-
reglur. Var þessi afstaða í samræmi við þær skoðanir sem ríkjandi voru á
meginlandi Evrópu, einkum í Þýzkalandi og þá einnig Danmörku. Síðan
breytist viðhorfið smám saman. Þó er ljóst að bæði Einar Amórsson og Ólafur
Jóhannesson líta svo á að dómur verði grundvöllur réttarvenju. Sama gerir
raunar Ármann Snævarr. Þó telur hann að fordæmi hafi sjálfstætt gildi sem
réttarheimild. Nú má því telja ágreiningslaust að fordæmi séu réttarheimild
og dómstólar eigi sjálfstæðan þátt í að móta réttinn ásamt löggjafanum. Jafnvel
mætti ganga svo langt að halda því fram að þeir stæðu við hlið löggjafans
um mótun laga og landsréttar þótt í minna mæli sé.14 Um stjómskipulega
stöðu dómstólanna og valdheimildir þeirra eru þó ýmis álitaefni sem ekki er
unnt að ræða hér.15
5. TREGÐA TIL AÐ VIÐURKENNA ÞÁTT DÓMSTÓLA
í LÖGGJAFARSTARFI
Nú má spyrja hvers vegna þessarar tregðu hafi gætt við að viðurkenna hlut-
deild dómstóla í lagasetningu. Skýringar eru eflaust margar.
Undir einveldisstjóm þar sem konungur einn réð lögum og dómstólar mæltu
fyrir munn hans gátu dómstólar ekki gegnt neinu sjálfstæðu hlutverki í þróun
réttarins. Þá ýttu ríkjandi hugmyndir manna á 16. og 17. öld undir það viðhorf
að eðlisrétturinn sem rót ætti að rekja til skynsemi manna gæfi svar við því
12 Ármann Snævarr: Almenn lögfræði, sjötta útgáfa. Rv. 1988, bls. 216.
13 Sama rit, bls. 217 og 221.
14 Þetta birtist glögglega í íslenzka þjóðveldinu þar sem greint er á milli þess að rétta lög og gera
nýmæli, sbr. Sigurður Lt'ndal: Löggjafarvald og dómsvald í íslenzka þjóðveldinu. Skímir 166 (1992),
bls. 171-78.
15 Sjá nánar um þetta efni: Sigurður Líndal: Stjórnskipulegt vald dómstólanna. Tímarit lögfræðinga
43 (1993), bls. 106-16.
68