Melkorka - 01.05.1945, Page 49

mun kunnugt, sem eitthvað hafa gluggað í Gamla
testamentið. En islenzkir höfundar liafa frá öndverðu
gætt meiri liófsemi á þessu sviði og verið bæði raunsærri
og mannúðlegri en stéttarbræður þeirra í heitara lofts-
lagi. Lýsingin á Hallgerði langbrók er til dæmis vatns-
bland eitt, þegar hún er borin saman við austurlenzka
kvenskálka eða suðræna. Og annað er sérstaklega eftir-
tektarvert: Höfundum fornbókmennta okkar þykir ekki
alltaf nauðsynlegt að hafa kvenhetjurnar forkunnarfagr-
ar eða uppábúnar, heldur eru yfirburðir þeirra fólgnir
í líkamlegu og andlegu atgcrvi, mannkostum og dugn-
aði, brjóstmildi og skapheilindum. En þær hafa sanu
orðið okkur kærar, jafnvel þótt þær væru ekki einu
sinni „vænar yfirlitum" og liefðu kartnögl á hverjum
fingri. Hofróðan, sem silur í dyngju sinni ár og daga í
óþægilega síðum lilhaldsklæðum og staðfestir vörugæði
sín með pempíulegu dútli og skrælnuðu bænastagli, hef-
ur nefnilega aldrei verið íslcnzkt bókmenntafyrirbæri,
heldur aðflutt úr slæmum erlendum skáldskap. Það
kemur oft fyrir í leiðinlegum sögum, að kvenpersónum
af þessu tagi sé fagurlega lýst og loks hjálpað til að
klöngrast upp í hjá einhverju miðaldra prúðmenni, sem
selur gráfíkjur og sápu, en liitt er líka altítt, að þetta
séu verstu skruggur, venjulega rauðhærðar og blánefj-
aðar, sem pipra ýmist eða komast í tæri við hina hvim-
leiðustu og óhlutvöndustu loftspekipaura, þrátt fyrir
guðsorð, saumaskap og vartspjallaðan heilagleik. Þær
hafa aldrei átt neinum vinsældum að fagna hér á landi,
hvorki í bókmenntum okkar né þjóðlífi. Við höfum æv-
inlcga kunnað því betur, að konan stæði föstum fótum
á jörðinni og tæki þátt í baráttu okkar við stopul veð-
ur, hrjóstruga náttúru, fátækt og örðugleika. Þetta sést
glöggt á því, að í hugarheimi islenzkrar alþýðu hefur
jafntiginni persónu sem Maríu mey verið fenginn ein-
hver nytsamur starfi: hún hefur verið látin sitja yfir
kvíám, líta eftir kúnum, hjálpa til við mjaltir, spinna,
vefa og prjóna, en sökum trúarlegrar lielgi hefur henni
þó verið lilíft við mesta slarkinu. Það cr óhætt að segja,
að rithöfundum okkar hafi nær undantekningarlaust
brugðizt bogalistin, þegar þeir hafa orðið fyrir andleg-
um áhrifum frá furstadætrum Austurlanda, kastalafrúm
riddarasagnanna eða blóðlausum draumálfuverum
hinna hárómantískustu eða öllu heldur launslægustu
útlendinga. Og afsprengi slíkra áhrifa liafa aldrei verið
búin skarti sannrar og heiðarlegrar listar og þarafleið-
andi farið á mis við almenna hylli eftir skamma stund,
því að bókmcnntaleg forgylling getur ekki til lengdar
villt um fyrir fólki né varðveitzt í huga þess. Mynd Sig-
rúnar i Manni og konu máðist til dæmis fljótt og eydd-
ist, en hinsvegar er óhætt að staðhæfa, að Elalla í Heið-
arbýlinu og Salka Valka eigi eftir að verða býsna lang-
lífar, einkum hin síðarnefnda. Ég minnist þess ekki
heldur, að fulltrúar kvenna í mörgum beztu skáldverk-
um, sem samin liafa verið á þessari öld, séu skinheilagar
og aðgerðarlausar liispursmeyjar. Því er öfugt farið.
Höfundar eins og Gorki, Dreiser, Nexö, Rolland, l’earl
Buck, Steinbeck og Hemingway geta um j>að borið, svo
að örfá nöfn séu nefnd af hundruðum. Og sömuleiðis
mætti bæta því við, að María í For Whom the Bell
Tolls, einhver rómantískasta kvenmynd, sem sézt hefur í
skáldsögum síðari ára, er hvergi sparibúin, heldur klædd
tötrum, hvergi með baldýringar milli handanna og al-
gerlega laus við þann yfirdrepsskap í orðum og athöfn-
um, sem heyrir til ógeðþekku innræti eða vanorku á-
kveðinna kirtla.
ÉG DRAP Á ÞAÐ hér að framan, að fátt væri hvim-
leiðara og ólistrænna í bókmenntum en klæmni og lok-
rekkjuhjal, sem ltefur jrað eitt að markmiði að lokka til
sfn óupplýsta eða ókurteisa lesendur. En ég vil einnig
taka skýrt fram, að ég álít leynipukur, hræsni eða læði-
pokagang eins og kringum heitan graut ekki hótinu
betra í jrcssum efnum. Hvorutveggja ber að skoða sem
eftirstöðvar liðinna tíma og einkenni menntunarlcysis
eða skorts á nauðsynlegri siðfágun. Sérhver nútíma rit-
höfundur, sem vill vera starfi sínu trúr, hlýtur að gera
sér ljóst, að sögupersónur hans, bæði karlar og konur,
eru ekki aðeins skynverur, heldur líka kynverur. Ef
hann lokaði augunum fyrir því, myndi hann afneita líf-
inu, eðli jjess og lögmálum, það er að segja: gera sig
að fífli. Ef hann hinsvegar sæi ekki annað en þennan
mikilvæga Jrátt í eðli mannanna og gleymdi ýmsum
öðrum viðlíka mikilvægum, myndu verk hans aldrei
öðlast ]>á dýpl og vídd, sem gæti gefið ]>eim varanlegt
og um leið almennt gildi. En |>ví verður ekki á móti
mælt, að bókmenntir luttugustu aldarinnar hafa fjall-
að um þessi mál af fyllri háttvísi, Jjekkingu og skilningi
en áður, J>ótt vitanlega væri liægt að leita uppi nokkrar
lélegar undantekningar til sönnunar hinu gagnstæða.
Breytingar á þjóðfélagsháttum og stórkostlegar framfar-
ir í sálvísindum og líffræði hafa stuðlað að J>ví, að rit-
höfundum mætti takast við sköpun söguj>ersóna sinna
að varj>a æ bjartara ljósi inn á J>au svið, sem fyrr voru
hulin myrkri og leynd, án þess J>ó að gera öðruhvoru
kyninu rangt til eða brjóta í bága við ýtrasta velsæmi.
Rit Freuds og lærisveina hans hafa tii dæmis haft hin
djúptækustu áhrif á bókmenntir þessarar aldar hvarvetna
í heiminum, og fullvíst má telja, að rannsóknir Pavlovs
í viðbragðsfræðum muni í framtíðinni verða skýrðar og
túlkaðar í skáldskap, enda raunar strax farnar að liafa
áhrif á sjónarmið og vinnubrögð mýmargra rithöfunda.
Og ekkcrt er eðlilegra né sjálfsagðara, því að skáldskap-
urinn hefur alltaf endurspeglað hagkerfi, hugmyndir og
vísindi síns tíma. Þessvegna er það næsta hlálcgur
barnaskapur að áfellast höfunda fyrir að sneiða ekki
framhjá þeim hvötum mannanna, sem einatt reynast
örlagarikari í hugsanalífi þeirra og athafna en flestar
aðrar. Það er svipuð fjarstæða og að hallmæla vélfræð-
ingi fyrir að kunna nokkur skil á rafmagninu. I'rá fyrstu
tíð og fram að þessum dcgi bera verk heiðarlcgra Iiöf-
M ELKORKA
45