Vísbending - 22.08.2008, Blaðsíða 3

V í s b e n d i n g • 3 1 . t b l . 2 0 0 8 3
Fjármálakreppur
F jármálakreppur á borð við þá sem við göngum í gegnum núna virðast vera óhjákvæmilegur fylgi-
fiskur hnattvæðingar og alþjóðlegra fjár-
málamarkaða. Á síðustu áratugum hafa
efnahagslægðir numið fleiri tugum. Af
þeim eru kreppan í Asíu 1997 og sú
niðursveifla sem við göngum í gegnum
núna hvað alvarlegastar. Meðal annars af
þessum sökum hefur hnattvæðingin mætt
aukinni andstöðu síðustu ár.
Sumum kann að þykja of djúpt í árinni
tekið að tala um kreppu þegar borið
er saman við kreppuna miklu á fjórða
áratug 20. aldar. Í Bandaríkjunum tala
menn um recession eða lægð þegar verg
landsframleiðsla hefur dregist saman í
tvo ársfjórðunga. Kreppa eða depression er
talin byrja ef landsframleiðslan minnkar
mjög mikið eða samdrátturinn stendur
lengi. Hér á landi hefur orðið kreppa
verið notað með frjálslegri hætti, einkum í
samsetningum.
Vísbendingar
Fjármálakreppur skiptast í nokkrar teg-
undir, en verstar hafa reynst bankakrísur
og gjaldeyriskreppur. Gjaldeyriskreppa
á það til að koma í kjölfar annars konar
fjármálakreppu, því að þá minkar svigrúm
seðlabanka til aðhalds. Til eru nokkrar
mikilvægar vísbendingar um yfirvofandi
fjármálakreppu. Mikil útlánaþensla hefur
oft verið undanfari kreppu, en þá eykst
hættan á að eignasöfn fjármálafyrirtækja
verði lakari. Mikill viðskiptahalli kann að
vera vísbending um gjaldeyriskreppu.
Ef rekstrarhalli er að miklu leyti fjár-
magnaður með skammtímalánum er hætt
við að fyrirtæki lendi í vandræðum með
lausafé. Verði hagkerfið fyrir skelli eða
ef hagvöxtur er lítill geta fyrirtæki lent
í vandræðum með að standa í skilum,
sem getur leitt til fjármálakreppu. Of
hátt raungengi getur reynst útflutnings-
fyrirtækjum erfitt, og er hætt við að þau
geti ekki staðið við skuldbindingar. Einnig
er hætt við því að fólk og fyrirtæki lendi í
vandræðum með erlend lán þegar gengið
sækir aftur í jafnvægi.
Í litlum hagkerfum eins og Íslandi fer
stór hluti lána oft í eina atvinnugrein. Ef
sú grein lendir svo í vandræðum er hætt
við að fjármálakerfið lendi í vandræðum.
Þá er mikil eignaverðbólga, mikil skuld-
setning fyrirtækja og hátt hlutfall skamm-
tímaskulda í fjármagnsinnstreymi oft
nefnt til sögunnar sem undanfarar fjár-
málakreppu. Efnahagslægðin á Íslandi var
því fyrir löngu fyrirsjáanleg, enda hafa
margir varað við henni, m.a. hér í Vísbend-
ingu.
Nýjar kreppur í
alþjóðavæðingu
Með aukinni alþjóðavæðingu hafa fjár-
málakreppur sett mestan svip á efnahags-
lífið. Lánsfjárkreppur, lausafjárkreppur
og lausafjárgildrur voru til dæmis ekki
jafn algengar áður fyrr, sem sést með því
að vitna í Þórólf Mattíasson sem skrifaði
í Vísbendingu, í ágúst 1998: Hugtakið
„lausafjárgildra“ (e.:liquidity trap) á ættir
sínar að rekja til J.M. Keynes eins og svo
margt annað í seinni tíma þjóðhagfræði.
Fyrirbærinu er lýst í riti Keynes: General
Theory of Employment, Interest and Money.
Höfundurinn virðist ekkert sérstaklega
hugfanginn af þessari hugarsmíð sinni því
hann segist ekki þekkja nokkur söguleg dæmi
um að hagkerfi hafi lent í þessari gildru.
[...] Nú er svo komið að hugtakið er yfirleitt
ekki að finna í uppsláttarlista kennslubóka í
þjóðhagfræði. En á því gæti orðið breyting á
næstu misserum í kjölfar nýlegra fullyrðinga
Pauls Krugmans, prófessors við MIT,
sem segir japanska hagkerfið nú fast í
lausafjárgildru.
Lausafjárgildra verður helst þegar
nafnvextir eru nálægt núlli og fjárfestar
búast ekki við mikilli ávöxtun. Þá geyma
þeir peninga sína fremur í banka en að
taka þátt í langtímafjárfestingum. Seðla-
bankinn getur ekki lækkað vexti meira
til þess að örva hagkerfið. Hann getur
prentað peninga, en hefðbundnar aðferðir
duga ekki til þess að koma peningunum
í umferð. Bankar vilja ekki lána og því er
nýskapað lausafé fast. Það er hugsanlegt
að þetta hafi komið til hér, því að
Seðlabankinn hefur neyðst til sýna aðhald,
og trú manna á markaðinum er lítil.
Lausafjárkreppa (e. liquidity crisis) er
hins vegar þegar að fyrirtæki eiga nóg af
eignum, en eiga erfitt með að breyta þeim
í lausafé. Þannig geta þau átt erfitt með að
standa við skuldbindingar og það bitnar á
fjármálageiranum.
Lánsfjárkreppa (e. credit crunch) verður
þegar aðgengi að lánum minkar eða
kostnaður við að taka lán í banka eykst
skyndilega. Orsök slíkrar kreppu er yfir-
leitt langt tímabil af óviðeigandi lánveit-
ingum sem eru veittar af kæruleysi.
Það veldur miklu tapi þegar að stór
hluti lánanna er ekki greiddur til baka.
Yfirleitt hefur þetta gerst í kjölfar þess að
miklar eignabólur springa með tilheyr-
andi verðhruni. Munurinn á lausafjár-
kreppu og lánsfjárkreppu er aðallega sá
að vel rekin fyrirtæki sem lenda í tíma-
bundnum erfiðleikum vegna ytri aðstæðna
geta lent í lausafjárkreppu, en í lánsfjár-
kreppu hafa fyrirtækin látið glepjast af
óraunsærri bjartsýni og tekið slæmar
ákvarðanir. Í miðri kreppu getur verið
erfitt að sjá hvort um lausafjárkreppu eða
lánsfjárkreppu sé að ræða.
Framtíðin
Í kjölfar lánsfjárkreppunnar í Banda-
ríkjunum sem hefur breiðst út hefur tiltrú
fjárfesta á fjármálamarkaði snarminkað.
Fjárfestar eiga það til að uppfylla sinn
eigin spádóm. Ef þeir trúa því að einhver
banki eigi eftir að fara á hausinn getur
það leitt til þess að hann fari á hausinn.
Fjármálamarkaðurinn þarf að vinna allt
traust til baka og það getur tekið tíma.
Kreppan gæti því orðið nokkuð langvinn.
Allar reglur eiga eftir að vera strangari
hvort sem þær verða samdar af yfirvöldum
eða leikmönnum. Þessi kreppa er því
mikilvægt kennslutæki.
Þrátt fyrir allt munu alþjóðafjármála-
markaðir halda áfarm að skipta sköpum.
Þeir eru mikilvægt tól til þess að miðla
peningum frá fjármagnseigendum til
þeirra sem geta notað þá best til þess að
skapa meira verðmæti. Þetta er gríðarlega
mikilvægt fyrir hagvöxt en því betur sem
peningarnir eru ávaxtaðir, því meiri verður
hagvöxtur. ksf