Vísbending - 30.01.2009, Page 1

30. janúar 2009
5. tölublað
27. árgangur
ISSN 1021-8483
1Samþjöppun á matvörumarkaði er
mikil og eykur hættu á
markaðsmisnotkun.
Nokkrir kostir
eru hugsanlegir í
gjaldeyrismálum
þjóðarinnar.
Áframhaldandi
rekstur krónunnar
sjálfrar virðist vera
versti kosturinn.
Hafði Fjármálaeftirlitið
tíma til þess gæta þess að
skilyrði við kaup Lands-
bankans væru uppfyllt?
3
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
V í s b e n d i n g • 5 . t b l . 2 0 0 9 1
Á undanförnum árum hafa þrjár verslunarkeðjur náð yfirgnæfandi hlutdeild í matvörumarkaði
á Íslandi. Mikið hefur verið um það
rætt hvaða áhrif þetta hafi á samkeppni
á markaði. Árið 2005 ætlaði Krónan
að styrkja markaðshlutdeild sína
með verðlækkunum. Hagaverslanir
brugðust við af fullri hörku. Frægt
var að mjólkurlítrinn var seldur á eina
krónu. Öllum var ljóst að með þessu var
hann seldur langt undir kostnaðarverði
og í kjölfarið voru Hagar kærðir til
Samkeppniseftirlitsins fyrir misnotkun
á markaðsráðandi stöðu. Úrskurður í
desember 2008 var á þá leið að fyrirtækið
hefði brotið af sér og það var sektað um
liðlega 300 milljónir króna. Í kjölfarið
lýsti stofnandi Bónuss því yfir að
sektirnar myndu lenda á neytendum í
hærra vöruverði. Þessi yfirlýsing og málið
allt vekur menn til umhugsunar um stöðu
á matvörumarkaði. Geta Hagafyrirtækin
í ljósi sterkrar stöðu sinnar óhrædd
hækkað verð þannig að 300 milljónir
króna í sektir séu ekki greiddar af
eigendum heldur neytendum?
Breyttir tímar
Kaupmaðurinn á horninu er að mestu
hættur sínum rekstri þó að dæmi sé um
búðir sem reknar eru á einum stað. Þar má
nefna Fjarðarkaup og Melabúðina. Stóru
keðjurnar hafa um 85% af markaðinum.
Verslanir Baugs eða Haga (Bónus,
Hagkaup og 10-11) voru árið 2006 með
rétt tæpan helmingshlut á markaðinum,
Kaupás (Nóatún, Krónan, 11-11 og
Kjarval) hafði 21% og Samkaup um 14%
(sjá töflu á baksíðu). Það er athyglisvert
að markaðshlutdeild Hagabúðanna
hefur heldur styrkst á árunum frá
1995 til 2006 samkvæmt skýrslu
Samkeppniseftirlitsins um mjólkurmálið.
Á höfuðborgarsvæðinu jókst hlutdeildin
úr 55% í 58% en víða úti á landi hefur
styrkingin verið miklu meiri, einkum þar
Mikil samþjöppun í verslunarrekstri
2
framhald á bls. 4
4
sem Bónusverslanir hafa verið opnaðar
og keðjan náð mjög sterkri markaðs-
hlutdeild. Samkaupsverslanir náðu mest
um 8% hlutdeild á höfuðborgarsvæðinu
en voru með 6% árið 2006. Þeir sem
ekki eru hluti af þessum þremur keðjum
eru aðeins með 9% af matvöruverslun
á Reykjavíkursvæðinu. Ekki liggur
fyrir hvernig markaðurinn hefur þróast
undanfarin tvö ár en ætla má að hlut deild
lágvöruverslana hafi aukist að undan-
förnu. Niðurstaða eftirlitsins var að staða
Haga væri ráðandi á markaðinum.
Auk þess að líta á markaðshlutdeildina
má skoða fjárhagslegan styrk
fyrirtækjanna. Hagar eru hluti af
Baugssamsteypunni sem var lengst
af feiknasterk. Forráðamenn Haga
töldu í athugasemdum sínum til
Samkeppnisstofnunar að ekki mætti
horfa á móðurfélagið. Í andmælum
Haga segir að þrátt fyrir að Baugur
sé einn helsti eigandi að Högum sé
Baugur ekki í þeirri stöðu að geta fært
fjármuni frá fjárfestingarverkefnum

64

Mynd 15: Yfirlit yfir markaðshlutdeild á landinu öllu árið 2005 og 2006
Eins og sjá má af yfirlitskortinu hafa Hagar mikla yfirburði í markaðshlutdeild á
nær öllum landssvæðum sem skilgreind hafa verið sem sérstakir markaðir í máli
þessu. Versla ir Sa kaupa ru þó a.m.k. enn sem komið er, öflugar víða á
landsbyggðinni en tiltölulega veikar á höfuðborgarsvæðinu í samanburði við
verslanir Haga og Kaupáss. Hlutdeild annarra keppinauta er minni.

Ei s og fjallað er um hér að framan getur staðsetning matvöruverslana haft mikla
þýðingu við mat á því hversu mikil ítök þær hafa á markaðnum í næsta nágrenni
við sig. Verslanir Bónuss eru staðsettar í öllum helstu landshlutum og
aðgengilegar meirihluta landsmanna. Verslanir Bónuss hafa verið skilgreindar sem
l gvöruverðsverslanir og eru eins og áður segir sniðnar til þess að þjóna
neytendum fyrir stórinnkaup. Eru neytendur því tilbúnir að ferðast lengri
vegalengdir en ella þegar þeir gera innkaup í slíkum verslunum.

Ljóst er í samkeppnisrétti að svonefnd breiddarh gkvæmni (e. economy of scope)
getur rennt stoðum undir að fyrirtæki sé í markaðsráðandi stöðu, sbr. úrskurð
áfrýjunarnefndar samkeppnismála í máli nr. 4/2007 Icelandair ehf. gegn
Samkeppniseftirlitinu. Í því sambandi skiptir máli að Hagar reka víða um landið,
eins og fram hefur komið, verslanakeðjur sem falla í alla flokka þeirra
verslunarforma sem er að finna á markaðnum. Þá reka Hagar einnig fjölda
verslana á öðrum mörkuðum, s.s. tískuvörumörkuðum. Þessir þættir eru
mikilvægur hluti efnahagslegs styrkleika Haga enda felst í þeim m.a. töluverð
breiddarhagkvæmni. Breiddarhagkvæmni fæst þegar fyrirtæki nær að nota sömu
framleiðslutæki til þess að framleiða fleiri en eina afurð og þannig dreifa föstum
kostnaði á fleiri einingar. Í matvöruverslunarrekstri er afurðin sem um ræðir
þjónusta við neytendur á sviði dagvöruinnkaupa. Með því að staðsetja verslanir
sínar, sem geta sinnt öllum dagvöruþörfum neytenda, í öllum stærstu byggðum
Mynd: Markaðshlutdeild eftir landssvæðum árið 2006.
Heimild: Samkeppniseftirlitið.
Geta Hagafyrirtækin í ljósi sterkrar stöðu sinnar
óhrædd hækkað verð þannig að 300 milljónir
króna í sektir sé ekki greiddar af eigendum
heldu neyt ndum?