SunnudagsMogginn - 24.01.2010, Blaðsíða 36

36 24. janúar 2010
H
aítí er land ónýtra innviða. Fá
lönd í heiminum eru jafn illa
í stakk búin til að takast á við
náttúruhamfarir og þegar
ógæfan dundi yfir var landið lamað.
Myndir af hvolfþaki forsetahallarinnar
ofan á rústum hennar sögðu sína sögu.
Ráðherrar úr ríkisstjórn landsins voru
meðal fórnarlamba skjálftans. Daginn
eftir skjálftann sást René Preval, forseti
Haítís, á fréttastöðinni CNN. Hann var
staddur á flugvellinum. „Ég veit ekki
hvar ég mun sofa í nótt,“ sagði hann.
Jarðskjálftinn er enn einn kaflinn í
ógæfusögu Haítís. Að þessu sinni var
náttúran að verki, en hörmungar þessa
lands hafa hingað til að mestu verið af
manna völdum.
Útrýmdu arawökum
Þegar Kristófer Kólumbus „fann“ eyna
Hispanjólu árið 1492 voru þar fyrir indíán-
ar af þjóðflokki arawaka, sem höfðu lík-
lega búið þar í um 5000 ár, lifðu á land-
búnaði og kölluðu sig taínóa. Sennilega
voru þeir um hálf milljón þegar Spánverj-
arnir komu, en gætu hafa verið allt frá
nokkur hundruð þúsundum til tveggja
milljóna. Indíánarnir voru friðsamir, en
þegar Spánverjarnir sáu að þeir áttu gull
gáfu þeir þeim engin grið. Indíánarnir
voru settir í þrælkunarvinnu, myrtir og
dóu úr sjúkdómum, sem Spánverjarnir
fluttu með sér. 1519 voru um 11 þúsund
eftir og það ár dóu átta þúsund úr bólu-
sótt. Þeir sem eftir voru dóu smám saman
út. Þá byrjuðu Spánverjarnir að flytja inn
þræla frá Afríku, en áhugi þeirra á Hisp-
anjólu dvínaði eftir því sem þeir héldu
áfram til meginlandsins og þegar á leið
hnignaði veldi þeirra. Snemma á 17. öld
gerðu franskir sjóræningjar strandhögg í
Karabíska hafinu og í kjölfar þeirra komu
verslunar- og ævintýramenn, sem reistu
byggð á vesturhluta eyjarinnar. Þegar þeir
sigruðu Spánverja í Evrópu tóku þeir vest-
urhluta eyjarinnar, sem þá kallaðist Saint
Domingue, á sitt vald.
Nýlendan varð ein sú gjöfulasta á valdi
Frakka. Hún var uppspretta tveggja
þriðju af utanríkisverslun þeirra. Helm-
ingurinn af þeim hitabeltisvörum, sem
neytt var í Evrópu, kom þaðan.
Hrottaleg meðferð Frakka á þrælum
En Saint Domingue var líka einn helsti
markaður heims fyrir þræla frá Afríku.
Þrælarnir á plantekrunum voru mis-
kunnarlaust reknir áfram. Helmingurinn
dó nokkrum árum eftir komuna og þá var
einfaldlega endurnýjað. Samkvæmt út-
reikningum Frakkanna borgaði sig frekar
að þræla þeim út á fjórum til sjö árum en
að leyfa þeim að lifa og fjölga sér eins og
tíðkaðist í Bandaríkjunum.
Þetta hafði í för með sér að þrátt fyrir
að þrælahaldið hefði staðið öldum saman
voru þrælarnir á hverjum tíma nýkomnir
frá Afríku, töluðu sitt tungumál, höfðu
sína siði og sitt stolt og var annað líf í
fersku minni.
Í frásögnum er talað um að miskunn-
arleysið gagnvart þrælunum á Haítí hafi
verið slíkt að það hafi vart átt sér hlið-
stæðu. Pyntingar voru daglegt brauð,
þeir voru hýddir með margvíslegum
svipum og bareflum, þar á meðal plönk-
um, sem nagli hafði verið rekinn í gegn-
um. Þeir voru brenndir með sjóðandi
sykurreyr, grafnir lifandi og smurðir með
sírópi til að maurar gætu étið þá lifandi. Á
hundrað árum lét meira en ein milljón
þræla frá Afríku lífið á plantekrum
Frakka.
Til að byrja með skiptust íbúarnir í
hina hvítu herra og svörtu þræla, en með
tíð og tíma bættist við nýr hópur. Hvítu
karlarnir eignuðust börn með svörtum
konum. Þessir afkomendur voru ljósari á
hörund en þrælarnir, en dekkri en
þrælahaldararnir og voru kallaðir mú-
lattar og það orð var síðar notað um alla
haítíbúa, sem voru ljósir á hörund. Marg-
ir feður létu sér á sama standa um þessi
afkvæmi sín og sendu þau í þrælakistuna.
En þeir voru einnig margir, sem veittu
múlattabörnum sínum frelsi, kostuðu
menntun þeirra og gerðu að erfingjum
sínum. Múlattarnir fengu þó ekki sömu
réttindi og hvítu herrarnir. Þeim var
mismunað með lögum og nutu ekki
mannréttinda. Þeir máttu ekki einu sinni
verja konur sínar fyrir ágangi hvítra
karla. Þeirra hlutskipti varð að halda
niðri uppreisnargjörnum þrælum.
Múlattarnir gátu hins vegar safnað
eignum og auði. Þeir tileinkuðu sér
franska menningu, litu niður á svarta
þrælana og voru fyrirlitnir af hinum
hvítu. Gagnkvæmt hatur átti eftir að eitra
samskipti svartra og múlatta á Haítí
næstu aldirnar.
Árið 1791 gerðu þrælarnir uppreisn,
aðeins tveimur árum eftir frönsku bylt-
inguna. Þeir höfðu engu að tapa, börðust
af mikilli hörku og hikuðu ekki við að
beita sömu grimmd og þeir höfðu mátt
sæta. Toussaint Louverture varð leiðtogi
uppreisnarmanna og undir hans forustu
unnu þeir frækna sigra. Spánverjar lágu
1794 og Englendingar 1795. Herir
Napóleons keisara voru sigraðir 1803.
Toussaint fór ekki í manngreinarálit,
skipaði hvítan mann starfsmannastjóra
sinn og setti múlatta í mikilvæg embætti.
Svarta lýðveldið
1. janúar 1804 markaði tímamót. Þá var
stofnað annað lýðveldið í nýja heiminum
og fyrsta svarta lýðveldi nútímasögunnar
og því var gefið nafnið, sem indíánarnir
höfðu notað, Haítí.
En stríðið hafði tekið sinn toll. Mann-
fall var mikið og eyðilegging gríðarleg.
Byltingarforingjarnir hugðust byggja upp
plantekrurnar að nýju og hefja viðskipti,
en nú tók við viðskiptastríð. Evrópsku
nýlenduveldin neituðu að viðurkenna
Haítí eða eiga viðskipti við landið. Sama
átti við um Bandaríkjamenn og stóð við-
skiptabann þeirra í hundrað ár. Há-
stemmt orðalag sjálfstæðisyfirlýsingar
Bandaríkjamanna hafði veitt uppreisn-
armönnum á Haítí innblástur. Byltingin á
Ógæfa
Haítís
Saga Haítís er blóði drifin. Frökkum var landið
gjöful nýlenda, en þrælar þeirra gerðu uppreisn
og ráku þá af höndum sér. Segja má að Haítíbúar
hafi verið sjálfum sér verstir, en við hvert fótmál
hafa stórveldi heims lagt stein í götu þeirra með
skelfilegum afleiðingum. Nú þurfa íbúar Haítís
að takast á við enn einn harmleikinn.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
Haítíbúi kastar grjóti til að mót-
mæla ólýðræðislegum aðgerðum
stjórnvalda 1987.
Þegar Kristófer Kólumbus fann
eyjuna Hispanjólu blasti við
frjósamt og búsældarlegt land.
Nú er Haítí eitt af fátækustu og
þéttbýlustu löndum heims.
9 milljónir
manna búa á Haítí, eða 250
manns á hvern ferkílómetra.
50%
húsa í höfuðborginni, Port-au-
Prince, eyðilögðust í jarðskjálft-
anum að því er talið er.
1⁄5
íbúa Haítís þjáist af vannæringu.
80%
íbúa landsins hafa minna en tvo
dollara til að framfleyta sér á dag.
60
ár eru lífslíkur Haítíbúa.
52%
íbúa eru læs.
50%
barna ganga í skóla eða tæplega
það.
66%
atvinnuleysi var fyrir jarðskjálft-
ann.
1%
Haítís er nú skógi vaxið. Þegar
Kristófer Kólumbus kom til
eyjarinnar Hispanjólu 1492 var
hún þakin skógi.
Glötuð paradís